Mavzu. Mantiq ilmining predmeti va axamiyati. Reja: Tafakkur mantiq ilmining o‘rganish ob’ekti

ch	r
RAYA,R YA
R V YA,R ch	51 R^YA R

Aytish mumkinki, stoiklar birinchi bo‘lib mulohaza- lar mantig‘iga oid fikrlarni bayon qilganlar.
Epikur (er. av. 341-270 y.y.) fapsafada birinchi o‘ringa bil ish nazariyasi va maptiqni qo‘ygan, ikkinchi o‘rinda fizika, uchinchi o‘rinda axloq bo‘lgan. U tug‘ma g‘oyalar yo‘q, bil imlarimizning manbai - sezgilardir, sezgilarimiz yol- gon ma’lumot bermaydi, faqat xulosa chiqarishdagina inson xatoga yo‘l ko‘yishi mumkin, deb ta’kidlaydi. Epikur xulosa chiqdrishda ko‘proq analogiya va induksiyaga ahamiyat bergan.
Skeptitsizm vakillari bilish jarayonining nisbiy xa­rakternыy mutlaqlashtirganlar, haqiqatni bshshb bo‘lmaydi, deganlar. Sezgilar va tasavvur o‘rtasidagi tafovutni bo‘rtgirib ko‘rsatganlar. Ularning insonni haqiqatan adash- tiruvchi holatlar haqidagi qarashlari e’tiborga loyiq.
Biz yuqorida ko‘rib chiqqan ta’limotlar Qadimgi Gretsiyada mantiq ilmining shakllanishi va rivojlanishi bu ilmning bilimlar tizimidan mustahkam o‘rin egalla- shida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan, deb xulosa chiqarishi- mizga asos bo‘ladi.


Qadimgi Gretsiyada shakllangan mantiq ilmi Urta asr- larda yangi mazmun bilan boyitildi. Bu, ayniqsa, mantiq- ning YAqin va Urta SHarq mamlakatlarida, xususan, O‘rta Osiyoda rivojlanishida yaqqol ko‘rinadi.
UN-XSH asrlarga kelib YAqin va O‘rta SHarkda Arab xalifaligi vujudga keldi, uning hukmron dunyoqarashi bo‘lgan islom dini qaror topdi. Tarixda «musulmon madaniyati» nomi bilan ma’lum bo‘lgan madaniyat shakllandi. Bu yangi madaniyatiing shakllanishiga O‘rta Osiyo xalkdarigshnt iste’- dodli vakillari muxdm xlssa qo‘shdilar. Bu davrda liniy va dunyoviy ilmlar qatori mantiq ilmi xam rivojlandi. ^
1X-X1 asrlarda SHarq mamlakatlarida, xususan, O‘rta Osiyoda falsafiy va mantiqiy ta’limotlarning rivojla- nishiga qadimgi yunon, xind mutafakkirlari asarlari- ning ko‘plab tarjima qilinishi ijobiy ta’sir kursatdi.
SHuni alohida ta’kidlash zarurki, 1X-X1 asrlar YAqin va O‘rta SHarkda mantiqiy ta’limotlarning rivojlanmshidagi eng samarali davr xisoblanadi. Bu davrda mantik, ilmini o‘rganishga bo‘lgan talabning oshishi, birinchidan, tabiatshu- noslik fanlarining rivojlanishi va tabiiy-ilmiy bilimlarga bo‘lgan ehtiyojning kuchayishi bilan; ikkinchidan, ijtimoiy xayot bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni to‘g‘ri, adolatli hal qilishsh intilishning ortishi bilan va uchinchvdan, eng muximi, to‘g‘ri fikr yuritishga bo‘l1an talabning chin fikrlarni xato fikrlardan ajratish zaruriyati bilan izoxdanadi.
Tarjimonlarning faoliyati natijasvda IX asrga kelib grek mantigi bugun musulmon epistemologiyasi (bilish nazariyasi)ning asosi bo‘lib qoldi. Mangi kii ular bazan «xunar» yoki «sanat» va ko‘proq «ilm» deb atashgan. Mantik ilm sifatida ma’lum bilimlarni yaratish, ularni asoslash va tasniflash sislemasini bergan. U «hakikat»ni bilish yo‘llari xdkidagi ilm sifatida tarixchilarning va muhaddislarning bahslariga, musulmon xukuqshunosligiga ham katga ta’sir ko‘rsatgan.