Mavzu: maktabgacha yoshdagi nutq kamchiligiga EGA bo`lgan bolalarning bilish jarayonlarini o`ziga xos xususiyatlari

I BOB. Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatining rivojlanish holatini o‘rganish

1.1. Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar nutq faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari.

Nutq buzilishlari sababi deganda - organizmga tashqi yoki ichki zararli omilning ta’sir etishi yoki ulaming o‘zaro aloqasini tushunish mumkin, qaysiki, bu nutq buzilishi xususiyatini aniqlaydi. Nutq buzilishining umumiy ko‘rinishi ko‘pchilik olimlar va tadqiqotchilar har xil fikrlarida isbotladilar. Rivojlanish anomaliyasini bartaraf etishda, tarbiya muhim rol o‘ynaydi. Chunki bola hayotining bu davri psixologik rivojlanishining ko‘plab tomonlari, sensor va motor sohasining shakllanishi uchun sinteziv hisoblanadi. Bu davrda ruhiy funksiyalar o‘zining optimal rivojlanish yoiini o‘taydi, o‘zaro aloqalarda ham umuman ongda murakkab tabaqalanish yuz beradi. Anomal bolalami tabaqalashtirilgan tarzda tarbiyalash va o‘qitish tizimining ilmiy asoslarini yaratish turli nutq nuqsonlarini har tomonlama chuqur o‘rganishni talab etadi. N.A.Vlasova bo‘yicha ruhiy rivojlanishi erta korreksiyalash muammosini ishlab chiqish va shu munosabat bilan maktabgacha yoshdagi barcha toifadagi anomal bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalarining tabaqalashtirilgan tarmog‘ini kengaytirish, bola hayotining dastlabki yillaridan boshlab tarbiyalash va o‘qitishning korreksion tizimini yaratish maqsadida kompleks eksperimental tadqiqotlar olib borishni tashkil etish defektologiyaning yangi yo‘nalishlaridan biri boiib, u anomal bolalar rivojlanishidagi kamchiliklami bartaraf etishning yo‘llarini izlash jarayonida shakllanadi. Bu yo‘nalish maktabgacha yoshdagi bolalar bilan korreksion ish olib borishning tahminiy dasturini taklif etadi, bunda ishlab chiqiladigan dastur faqat u yoki bu malaka va bilimlami shakllantirishgina emas, balki, bola uchun zarur boigan yangi bilim, funksiya buzilishidan yetadigan zarami kamaytirishi, rivojlanishidagi umumiy anomaliyani korreksiyalash vositalarini shakllantirish, ikkilamchi nutq buzilishlarining oldini olish va bartaraf etishga ko‘maklashish zarur. Bir darajadan ikkinchi darajaga o‘tish yangi til imkoniyatlarini paydo bo‘lishi, nutqiy faollikning oshishi, nutqning sabablilik asoslarini o‘zgarishi va unga predmet-ma’noli mazmunini o‘sishi, toidiruvchi imkoniyatlarini shakllanishi bilan aniqlanadi. Bolaning individual siljishi tempi birlamchi nuqsonning birligi va uning ko‘rinishi bilan belgilanadi.

Nonutqiy jarayonlami to‘g‘ri baholash nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar aniq rivojlanishi qonuniyatlarini aniqlash va shu bilan birga ulaming о‘mini toidirishi imkoniyatlarini aniqlash uchun zarurdir. Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalami shunga o‘xshash nutqiy rivojlanishi orqada qolgan bolalardan farq qilishi kerak. Shuni nazarda tutish kerakki, nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalarda odatiy muddatlarda kundalik so‘zlashni nutqini tushunish, atrof-muhitga bo‘lgan xissiy tanlash munosabati rivojlanadi. Nutqiy va mhiy rivojlanish o‘rtasidagi aloqaning yo‘qolishi diagnostik belgilardan biri bo‘lib xizmat qilishi mumkin.

Bu belgi bunday bolalarning mhiy rivojlanishi odatda nutqiy rivojlanishdan ko‘ra ancha o‘tib borishda namoyon bo‘ladi. Ulami ajratib turadigan narsa nutqiy kamchiliklarga tanqidiy qarashlaridir. Nutqning boshlang‘ich patologiyasi nutqiy intellekti meyordagidek ishlashga xalaqit qilib, ma’ium darajada saqlanib qolgan aqliy qobiliyatlari shakllanishini orqaga tortadi. Ammo so‘zlashuv nutqi yuzaga kelish va xususan nutqiy qiyinchiliklar yo‘qolib borishi bilan ulaming intellektual rivojlanishi normaga yaqinlashadi. Nutqi to‘liq rivojlanmaganlikni nutqiy rivojlanishini orqada qolishi kabi koYinishlardan farq qilish uchun analizni chuqur 0‘rgatib chiqish va bolaning nutqiy ko‘nikmalarini tahlil qilib chiqish kerak bo‘ladi. Anamnezda ko‘p hollarda markaziy nerv sistemasida katta buzilishlar haqidagi ma’lumotlar berilmaydi, bu esa motorli vazifalarda, ruhiy ta’mirlanishlarida va umuman xulqida katta saqlanish ta’minlaydi. Faqatgina yengil tug‘ma jarohati mavjudligi, bolaning ilk davridagi davomli somatik kasalliklar mavjud bo‘ladi: noqulay nutqiy muhit ta’siri tarbiyadagi xatoliklar, muloqotning yetishmasligi va nutqiy rivojlanishi normal borishni sekinlashtiruvchi omillar qatoriga kiritishi mumkin. Bunday xollarda, eng avval, nutqiy kamchilikni qaytarish dinamikasi o‘ziga diqqatini qaratadi.

Nutqiy rivojlanishi ortda qolgan bolalarda nutqiy xatolar nutqi toiiq rivojlanmagan bolalarga nisbatan tasodifiy hisoblanadi. Bunday bolalarda nutqiy ko‘nikmalar hajmi normasi ortda qoladi, ularga o‘zidan kichik boigan bolalarga xos xatoliklarga yo‘l qo‘yish odatdir. Yosh normativlardan ma’ium darajadagi cheklanishlarga (xususan, tovushlar doirasidan) qaramay, bolalar nutqi uning kommunikativ vazifalami ta’minlaydi, ba’zi hollarda esa aytarli toMa xulqning boshqaruvchisi hisoblanadi. Ularda o‘z-o‘zidan (spontan) rivojlanishga intilish, ishlab chiqilgan nutqiy kohiikmalardan erkin munosabatlarda foydalanish ancha aniq ifoda etiladi, bu esa nutqiy kamchiliklami maktabga chiqqunga qadar toMdirib turish imkonini beradi.

R.YE.Levina o‘zining tadqiqot ishlarida alohida nutqiy kamchiliklaming ko Yinishini ifodalash va til vositalari holatini hamda kommunikativ jarayonlarini aks ettiruvchi bir qator koYsatmalar bo‘yicha bolaning anomal rivojlanish holatini tasawur etishdan ilgari soYilishiga imkon beruvchi materiallami ishlab chiqdi.

Anomal nutqiy rivojlanishni bosqichma-bosqich dinamik tuzilishni o‘rganish asosida past darajadagi rivojlanishdan yanada yuqoriga o‘tishni belgilovchi o‘ziga xos qommiyatlar ham ochib berildi. Har bir daraja o‘sha bogiiq nutq komponentlarini shakllanishni orqaga tortuvchi birlamchi va ikkilamchi nuqsonlaming namoyon bo`lishi ma’lum nisbatlari bilan xarakterlanadi.

0‘yin olimlar tadqiqotlariga ko‘ra mehnat va o‘qish bilan birgalikda faoliyatning asosiy turlaridan hisoblanadi.

Psixologlaming ta’kidlalaricha, o‘yinli faoliyatning psixologik mexanizmlari shaxsning o‘zini o‘zi boshqarish, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirishning fondamental extiyojlariga tayanadi.

O‘yin ijtimoiy tajribalami o‘zlashtirish va qayta yaratishga yo‘galgan vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi va unda shaxsning o‘z imkoniyatlarini amalga oshirishning fondamental ehtiyojlariga tayanadi.

Ayrim hollarda esa bola o‘z o‘yinida oldin kattalar mehnatiga taqlid qiladi,keyinchalik ularning mehnatida qatnashadi.0‘yin yosh avlodni mehnatga tayyorlaydi.Bolalar o‘yinini bunday tushunish birinchi marta K.D.Ushinskiy tomonidan ta’riflab berilgan edi.U o‘z asarlarida bolalar o‘yinning mazmuni, ularning hayotdan olgan taassurotlari bilan belgilanib, ular shaxsining shakllanishiga ta’sir etadi,deb yozadi. Bu fikrni P.F.Lesgaft ham tasdiqlab, bolalar o‘z o‘yinlarida tevarak atrofdan olgan taassurotlami aks ettiradilar,deydi.Bunday faoliyat bolaning rivojlanishida kata ahamiyatga egadir.

Nutqning to’liq rivojlanmaganligi muammosini ilk bor nazariy jihatdan R.YE.Levina asoslab bergan. Nutqning to’liq rivojlanmaganligi deb, intellekti normada bo‘lgan nutqning fonetik-fonematik, leksik-grammatik tomondan rivojlanmaganligiga aytiladi. Nutqi toiiq rivojlanmagan bolalarda tovushlar talaffuzi va ulami eshitib farqlash u yoki bu darajada buzilgan boladi, morfemalar sistemasini o‘zlashtirish ko‘nikmalari yaxshi egallanmaydi. Lug‘at boyligi yosh normasidan ham miqdor ham sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha orqada qoladi; boglanishli nutq yetarlicha rivojlanmaydi. (V.K.Vorobyeva, B.M.Grinshpun, V.P.Gluxova, R.YE.Levina, G.B.Filicheva, G.V.Chirkina).(8)

Nutqning toiiq rivojlanmaganligi bolalarda nutqiy potologiyaning tobora murakkab shakllari: alaliya, afaziya, shuningdek, rinolaliya, dizartriya, duduqlanish xollarda - qachonki bir paytning o‘zida lug‘at boyligi yetishmasligi, nutqning grammatik ko‘rilishi va fonetik-fonematik rivojlanishida nuqsonlar aniqlanganida kuzatiladi. Bunday bolalarning nutqiy tajribasi cheklangan, til vositalari takomillashmagan boladi. Nutqiy muloqo`lga ehtiyoj yetarlicha qondirilmaydi. So‘zlashuv nutqi, qashshoq, kam so‘zli malum vaziyat bilan uzviy bogliq va shu vaziyatdan tashqarida tushunchalarsiz bolib qoladi. Boglanishli monologik nutq mavjud bolmaydi yo katta qiyinchilik bilan rivojlanadi va sifat jihatdan o‘ziga xosligi bilan xarakterlanadi. Nuqson tabiatining turlari har xil bolishiga qaramay bunday bolalarda nutqiy faoliyat tizimining buzilishini ko‘rsatuvchi bir xil belgilar mavjud boladi. Eng asosiy belgilardan biri nutqni ancha kech shakllanishi hisoblanadi; birinchi so‘zlar 3-4 yoshda, ba’zan esa, 5 yoshda paydo boladi. Nutqning grammatikasi buzilgan va fonetik tuzilishi aniq emas. Birinchi qarashda unga aytilgan gapni tushunish deyarli yaxshi hisoblanganida mazmunli (ekspressiv) nutqning ortda qolishi ancha aniq kohsatkich hisoblanadi. Bunday bolalarning nutqi tushunarli emas. Nutqiy faollik yetarli emasligi kuzatiladi, yoshi ulg‘ayib borgan sari unga maxsus ta’lim berilmasa, keskin pasayib ketadi. Biroq bolalar o‘z nuqsoniga ancha tanqidiy qaraydilar. Nuqsonli nutqiy faoliyat bolalarda sensorli, intellektual va afektiv irodaviy sohalari shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Diqqat-e’tiboming yetarli darajada mustahkam emasligi, uning boshqarish imkoniyatlari cheklanganligi kuzatiladi. Bolalarda ma’noli, mantiqiy xotirasi nisbatan saqlanib qolgan bo‘lsa ham, ulaming verbal xotirasi pasaygan eslab qolish maxsuldorligi zararlangan bo‘ladi, ular murakkab ko‘rsatmalami, topshiriqlaming ketma-ketlik tartibini va elementlarini esdan chiqarib qo‘yadilar. Juda ham bo‘sh bolalarda esga olish faolligi past bo`lishi, idrok etish faoliyatining rivojlanish imkoniyatlarini cheklanganligi bilan to’ldiriladi. Nutqiy buzilish va psixik rivojlanishning boshqa tomonlari o‘rtasidagi bog’liq tafakkuming o‘ziga xos xususiyatlarini keltirib chiqaradi. Bolalar o‘z yoshiga mos fîkrlash operatsiyalarini egallab olishni umumiy to‘la shart-sharoitlarga ega bo‘lib turib, ularda so‘z mantiqiy tafakkur rivojlanishi ortda qoladi va bunday bolalar maxsus o‘qitishsiz analiz-sintez, taqqoslash va umumlashtirishni egallashda qiyinchilikka duch keladilar. Umumiy jismoniy xolsizlanish va logomotor (harakatlanish) vazifalari sust rivojlanishi bilan birga harakatlarining rivojlanishida ba’zi bir ortda qolishlar ham ularga xosdir. Bular harakatni boshqarish yomonligi, meyorli harakatlami bajarishda ishoncheizligi, bajarish tezligi va chaqqonligining pasayishi bilan ifoda etiladi. Eng katta qiyinchiliklar so‘z ko‘rsatmalari bo‘yicha harakatlarni bajarishda aniqlanadi. Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar normal rivojlangan bolalardan topshiriqni bajarishda masofa vaqt, tafakkur ko‘rsatkichlarida ortda qoladilar, xarakatlar ketma-ketlik tartibini buzib, uni tashkil etuvchi qismlami qoldirib ketadilar. Masalan: to‘pni qo‘ldan-qo‘lga yumalatish, uni katta bo‘lmagan masofadan uzatish, qo‘lni almashtirib to‘pni yerga urish, chap va ung oyog‘ida sakrash, musiqa eshitib ritmik xarakatlar bajarish.

Nonutqiy jarayonlami to‘g‘ri baxolash nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar atinik rivojlanishi qonuniyatlarini aniqlash va shu bilan birga ulaming o‘rnini to‘ldirishi imkoniyatlarini aniqlash uchun zamrdir. Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalami shunga o‘xshash - nutqiy rivojlanishi orqada qolgan bolalardan farq qilishi kerak. Shuni nazarda tutish kerakki, nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalarda odatiy muddatlarda kundalik so‘zlashni nutqini tushunish, atrof-muhitga boMgan hissiy tanlash munosabati rivojlanadi. Nutqiy va ruhiy rivojlanish o‘rtasidagi aloqaning yo‘qolishi diagnostik belgilardan biri bo‘lib xizmat qilishi mumkin.

Bu belgi bunday bolalarning ruhiy rivojlanishi odatda nutqiy rivojlanishdan ko‘ra ancha o‘tib borishda namoyon bo‘ladi. Ulami ajratib turadigan narsa nutqiy kamchiliklarga tanqidiy qarashlaridir. Nutqning boshlang‘ich patologiyasi nutqiy intellekti meyordagidek ishlashga halaqit qilib, ma’lum darajada saqlanib qolgan akliy qobiliyatlari shakllanishini orqaga tortadi. Ammo so‘zlashuv nutqi yuzaga kelish va xususan nutqiy qiyinchiliklar yo‘qolib borishi bilan ulaming intellektual rivojlanishi normaga yaqinlashadi. Nutqi to‘liq rivojlanmaganlikni nutqiy rivojlanishini orqada qolishi kabi ko‘rinishlardan farq qilish uchun analizni chuqur o‘rgatib chiqish va bolaning nutqiy ko‘nikmalarini tahlil qilib chiqish kerak bo‘ladi. Anamnezda ko‘p hollarda markaziy nerv sistemasida katta buzilishlar haqidagi ma’lumotlar berilmaydi, bu esa motorli vazifalarda, mhiy ta’mirlanishlarida va umuman xulqida katta saqlanish ta’minlaydi. Faqatgina yengil tughna jarohati mavjudligi, bolaning ilk davridagi davomli somatik kasalliklar mavjud boiadi: noqulay nutqiy muhit ta’siri tarbiyadagi xatoliklar, muloqotning yetishmasligi va nutqiy rivojlanishi normal borishni sekinlashtimvchi omillar qatoriga kiritishi mumkin. Bunday xollarda, eng awal, nutqiy kamchilikni qaytarish dinamikasi o‘ziga diqqatini qaratadi.

Nutqiy rivojlanishi ortda qolgan bolalarda nutqiy xatolar nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalarga nisbatan tasodifiy hisoblanadi. Bunday bolalarda nutqiy ko‘nikmalar hajmi normasi ortda qoladi, ularga о‘zi dan kichik boigan bolalarga xos xatoliklarga yo‘l qo‘yish odatdir. Yosh normativlardan ma’lum darajadagi cheklanishlarga (xususan, tovushlar doirasidan) qaramay, bolalar nutqi uning kommunikativ vazifalami ta’minlaydi, ba’zi xollarda esa aytarli to‘la xulqning boshqaruvchisi hisoblanadi. Ularda o‘z-o‘zidan (spontan) rivojlanishga intilish, ishlab chiqilgan nutqiy ko‘nikmalardan erkin munosabatlarda foydalanish ancha aniq ifoda etiladi, bu esa nutqiy kamchiliklami maktabga chiqqunga qadar to‘ldirib turish imkonini beradi.

R.YE.Levina o‘zining tadqiqot ishlarida alohida nutqiy kamchiliklaming ko‘rinishini ifodalash va til vositalari xolatini hamda kommunikativ jarayonlarini aks ettiruvchi bir qator ko‘rsatmalar bo‘yicha bolaning anomal rivojlanish xolatini tasawur etishdan ilgari surilishiga imkon beruvchi materiallarni ishlab chiqdi. Anomal nutqiy rivojlanishni bosqichma-bosqich dinamik tuzilishni o‘rganish asosida past darajadagi rivojlanishdan yanada yuqoriga o`lishni belgilovchi o‘ziga xos qonuniyatlar ham ochib berildi. Har bir daraja o‘sha bogMiq nutq komponentlarini shakllanishni orqaga tortuvchi birlamchi va ikkilamchi nuqsonlaming namoyon bo`lishi maMum nisbatlari bilan xarakterlanadi. Bir darajadan ikkinchi darajaga o‘tish yangi til imkoniyatlarini paydo bo`lishi, nutqiy faollikning oshishi, nutqning sabablilik asoslarini o‘zgarishi va unga predmet-ma’noli mazmunini o‘sishi toMdiruvchi imkoniyatlarini shakllanishi bilan aniqlanadi. Bolaning individual siljishi tempi birlamchi nuqsonning birligi va uning ko‘rinishi bilan belgilanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalami buyumlaming shakli, katta-kichikligi va rangi bilan tanishtirish hamda ularda bu xossalami to‘g‘ri idrok qilish koMiikmalarini rivojlantirish masalasi sensor tarbiya sohasiga kiradi. Bu tarbiya qanchalik to‘g‘ri xal qilinsa, bolalaming faqat aqliy tarbiyasigina emas, balki estetik, jismoniy va xatto ahloqiy tarbiyasi ham shunchalik muvafFaqiyatli boMadi. YA’ni bola umuman samarali rivojlanib boradi.

Nutqning toMiq rivojlanmaganligini R.YE.Levina uch daraja bilan belgilaydi: nutqiy aloqa vositalarning umuman yo‘q bo`lishidan to fonetik-fonematik va leksik- grammatik jihatdan rivojlanmaganlik elementlariga ega boMgan mukammal nutq buzilishigacha.

Nutq to`liq rivojlanmaganlikning 1-darajasi nutqning bodmasligi bilan xarakterlanadi. Bunday bolalar nutqsiz bolalardir.4-6 yoshdagi bunday bolalarning lug‘at boyligi kambag‘al, noaniq bodadi.Nutqiy tovushga taqlid qilish, tovushlar kompleksi bilan chegaralangan bodadi.Narsa va hodisalarning farq qilmagan holda ifodalash, so‘zlarning ko‘p ma’noga ega bodishi xarakterli xususiyat hisoblanadi: “tu tu” mashina paravoz, samolyot, qayiq; “taq”- yiqildi, tushirib yubordi,sindirdi,buzdi. Bu bolalarning passiv lug‘ati aktiv lug‘atiga nisbatan ancha boyroq lekin nutqni tushunish pasaygan bodadi, ular ko‘p so‘zlarning ma’nosini tushunmaydilar. Tovushlar talaffuzida turg‘unlik bodmaydi, tovushlar bir biri bilan almashtiriladi, fonematik o‘quv buzilgan bodadi. Nutq to`liq rivojlanmaganligining bu darajasiga ega bodgan bolalar uchun tovushlar analizi bo‘yicha berilgan topshiriqlar tushunarsiz bodadi.

Nutq to`liq rivojlanmaganlikning 2-darajasi dastlabki keng qodlaniladigan odatdagi bodishi bilan harakterlanadi. Bolalar oddiy jumlalardan foydalana biladilar, ma’lum lug‘at boyligiga ega bodadilar. Ular narsalar, hodisalar, alohida belgilar nomini ajrata oladilar. Lekin bunday bolalarda nutqning qo‘pol darajada rivojlanmaganligi yaqqol ifodalangan bodadi. Ular ikki-uch so‘zdan iborat gaplardan foydalanadilar. Lug‘at boyligi shu yoshga mos keladigan normadan kam bodadi. Umumlashtiruvchi so‘zlarni bilmaslik kuzatiladi. Harakat, belgisini bildiruvchi so‘zlardan foydalanishda qiyinchiliklar kuzatiladi, predmet nomini va boshqa belgilarni bilmaydilar. Kelishik formalarini chalkashtiradilar, fe’l sonini ot soniga moslashtira olmaydilar.

Nutqning fonetik tomoni shu yoshga mos keluvchi normadan orqada qoladi. Shunday kamchilikka ega bodgan bolalar bo‘gdnlar o‘rnini almashtiradilar, undoshlar ketma- ket keladigan tovushni qisqartiradilar.

Nutq to‘liq rivojlanmaganligining 3-darajasi nutqda leksik grammatik va fonetik-fonematik jihatdan rivojlanmaganlik elementlari kuzatiladi. Bolalar nutqqa ega bodgan holda kishilar bilan aloqa bogday oladilar, lekin buni ota-ona ishtirokida, ulaming muayyan tushuntirishlari yordamida bajaradilar. Bunday bolalar uchim erkin holda aloqada bo Tish juda qiyin. Tovushlami talaffuz qilishda ulami bir-biridan ajrata olmaslik, tovushlar gumhini artikulyatsiya jihatdan osonroq boigan tovushlarga almashtirish ba’zi hollarda tovushlami buzib talaffuz qilish bu bolalar uchim xarakterlidir. Lug‘at xam orqada qolgan bo’ladi, lug‘at boyligi analizida leksik holatlarning o‘ziga xosligi ko‘rinadi. Tekshirishda gaplarda, so‘zlami oxirgacha gapirmaslik kabi turg‘un grammatik xatolar kuzatiladi. Ko‘pchilik hollarda ular qo‘shimcha qo‘shilish bilan so‘z ma’nosining o’zgarshini tushunib yetmaydilar.

Nutqi to`liq rivojlanmagan bolalar nutqining o‘ziga xos xususiyatlari yuzasidan pedagogik psixologik adabiyotlar taxlili nutq rivojlanmasligining kelib chiqish ontogneziga bogTiqliligi va nutqning rivojlantirish yoTlarining shart-sharoitlari xaqidagi ma`lumotlarini adabiyotlar taxlili koTsatdi. Bola nutqining rivojlanishi nerv sistemasidagi jaroxat o`choqlargi bogTiqligi va ulami nutqning barcha komponentlarini ta’sir xususiyatlari nutq rivojlanmasligining darajalarida koTsatilgan. Nutqning rivojlanishi tafakkur rivojlanishi bilan bogTiq bo`lganligi sababli, bola nutqidagi barcha nutq komponentlarining qay darajada rivojlanishiga bogTiqdir. Bu komponentlami rivojlanishi bolaning nerv sistemasini o‘sishi, ta`lim- tarbiyaning to‘g‘ri olib borilishi bilan bogTiq boTadi. Bolaning nutqi tevarak- atrof va undagi kishilar mehnati o‘rtoqlari va kattalar bilan muloqot asosida rivojlanib boradi. Har qanday nutq nuqsonlarida korreksion ishlaming olib borilishi kabi nutqi to`liq rivojlanmagan bolalar nutq faoliyatini faollashtirishda bilish faoliyatlarini rivoj lantirishning axamiyati kattadir. Chunki bilish faoliyatlami rivojlantirmasdan turib nutqni rivojlantirish katta qiyinchiliklarga olib keladi. Muammoning dolzarbligi nutqi to`liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini xolatini o`lganish va korreksion ishlarni to‘g‘ri olib borishdan iboratdir.