Mavzu: maktabgacha yoshdagi nutq kamchiligiga EGA bo`lgan bolalarning bilish jarayonlarini o`ziga xos xususiyatlari

1.2. Nutqi to‘Iiq rivojlanmagan bolalar idrokining psixologik rivojlanish mazmuni.
Psixologik nuqtai nazardan insonning bilish jarayonlariga diqqat, sezgi, idrok, xotira, tafakkur xayol kabi jarayonlar kirib insoning bolalikdan rivojlanishi mobaynida ushbu jarayonlar ham turli faoliyatlarda rivojlanib boradi.Bilish jarayonlari kechishining eng muhim xususiyati uning tanlaydigan, yo‘naltirilgan tusdaligidan iborat. Tevarak atrofdagi olamning ko‘plab ta’sirlari orasidan kishi hamisha nimanidir idrok etadi, nimanidir faraz qiladi, nima haqidadair fikr yuritadi, o‘ylaydi. Ongning bu xossasisini uning diqqat kabi xususiyati bilan o‘zaro bog’liq deb hisoblashadi. Diqqat bilish jarayonlaridan farqli oTaroq, o‘zining alohida mazmuniga ega emas, u barcha bilish jarayonlarining jo‘shqin jixatidir. Diqqat individning hissiy aqliy yoki harakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning yo‘naltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir. Diqqat sezgi, xotira, tafakkur va harakat jarayonlarida namoyon boiishi mumkin. Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalaming diqqati nixoyatda beqaror boiishi bilan harakterlanadi. Masalan, bolaga yangi o‘yinchoq bersangiz o‘yinchoqni juda qiziqib ko‘ra boshlaydi, lekin ayni shu paytda yana bir boshqa o‘yinchoqni ko‘rsatilsa, birinchi o‘yinchoqni tashlab ikkinchiga talpinadi. Bu yoshdagi bolalar diqqatining beqarorligi fiziologiya nuqtai nazaridan ularda xali tormozlanish protseslarining kuchsizligi bilan bogiiqdir. Ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining g‘oyat beqaror boiishi turmush tajribalarining juda ozligi bilan ham bogiiqdir. Bog‘cha yoshidan boshlab bolalarda ixtiyoriy diqqat rivojlana boshlaydi. Biroq, kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi. Kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida kun sayin pay do boiadigan yangi-yangi qiziqishlar о‘yin faoliyatining xilma -xil boia borishi ularda ixtiyorsiz diqqatni asta- sekin takomillashtirib boradi.

Bola xotirasining nutqning o‘sishi juda katta axamiyatga ega . Bu davrda bola narsa va xodisalami faqat bevosita ko‘rish orqali emas, balki shu narsa va hodisalarning nomlari orqali idrok qila oladigan boMadi. Bundan tashqari ham ular kattalardan so⁴rab, bilib olish, eshitish orqali ham, o‘z xotiralarini boyitadilar. Kichik yoshdagi bolalar dastawal mexanik ravishda ya’ni , ma’nosiga tushunmasdan esda olib qolaveradi. Buning o‘ziga xos jixati bor. Birinchidan bolalarda turmush tajribasi juda oz boladi, ular ko‘p narsani xali mutlaqo bilmaydilar, lekin xayotda to‘qnash kelganlari sababli eslarida olib qoladilar. Ikkinchidan, bolalar asab tizimining plastikligi, ya’ni, juda egiluvchanligi kattalamikidan xam ustunroq boMadi. Ana shu sababli bolalarga mexanik esda olib qolish xech qanday qiyinchilik tug⁴dirmaydi. Bolalarda ma’nosiga tushunib esda olib qolish ham juda erta rivojlanana boshlaydi. Masalan, ilk bolalik davridagi o^’zlari yoqtirgan xikoyalaming ayrim qahramonlarini yaxshi ko’radilar, ba’zilarini yomon ko’radilar. Umuman hikoyalaming mazmuni bolalarga ta’sir qilib ularda ma’lum tuyg’u- xissiyotlar uyg‘otadi, bu esa bolalar hikoyaning mazmunini tushuna olganliklaridan darak beradi.

Bolalar xotirasini rivojlanishida kattalarning nutqi bolalar bilan bo’ladigan muloqati katta rol o‘ynaydi. Xotirani rivojlanishi bog‘cha yoshidagi bolalarda ularning ta’lim- tarbiyasida amalga oshiriladi.

Tafakkur bolaning bog‘cha yoshidagi davridan juda tez rivojlana boshlaydi.

Buning sababi, birinchidan, bog‘cha yoshidagi bolalarda turmush tajribasining anchagina ko‘payishi, ikkinchidan bu davrda bolalar nutqining nisbatan yaxshi o‘sgan bo`lishi, uchinchidan esa, bog‘chada harakatlar qilish imkoniyatiga ega bo`lishidir.

Bog‘cha yoshidagi bolalar o‘zlaring mustaqil harakatlari davomida atrofidagi turli xil narsalar bilan bevosita taqqoslash, analiz qilish va nihoyat umumlashtirish kabi filer qilish jarayonlarini vujudga keltiradi va takomillashtiradi. Bog^’cha yoshidagi bolalarda xar xil soxalarga doir savollarning tugulishi ular tafakkurining shakillanishi bo`lganligidan darak beradi. Shuning uchun bolalarning savollariga doimo axamiyat bilan qarash kerak. Bola o^’;z savoliga javob topa olmasa yoki katta odamlar savoliga axamiyat bemasalar, undagi qiziquvchanlik, sinchkovlik susaya boshlaydi. Lekin bog‘cha yoshidagi bolalarning hamma savollarigi javob berish qiyin, chunki ular 0‘zlari xali mutlaqo tushunmaydigan narsalar va hodisalar xaqida xam savol beraveradilar.

Odatda har qanday tafakkur jarayoni biron narsaga tushuna olmasdan, biron narsadan taajublanish,hayron qolish natijasida hosil bo’ladi. Juda ko‘p ota- onalar va ayrim tarbiyachilarga ortiqcharoq savol bersalar, ulami “ko‘p maxmadona bo‘ma”, Sen bunday gaplarni qayerdan o‘rganding” - deb jerkib tashlaydilar.

BolaIar beradigan savollarning juda qiziq bo’lishiga bir necha sabablar bor. - Birinchidan, bog‘cha yoshidagi bolalar , tevarak - atrofdagi narsa va xodisalarni qanday bo‘lsa, shandayligicha yani yaxlit xolda xuddi rasmdagidek aks ettiradilar.

- Ikkinchidan ularda katta odamlardagidek idrok qiladigan narsa va hodisalami chuqur analiz va sintez qilish xususiyati xali o‘smagan boiadi.

- Uchinchidan ularda turli tabiat va jamiyat xodisalarga doir ilmiy tushunchalar xali tarkib topmagan boiadi.

- To‘rtinchidan, ularning turmush tajribalari juda oz boiadi.Bog‘cha yoshidagi bolalarning beradigan savollridan ular tafakkurining konkret obrazli xarakterga ekanligi ham ko‘rinib turadi.Masalan, bolalar quydagi savollami berishadi: “Bulutlar nega yuradi?, Osmon katta -mi? yoki yer katta-mi?.

- Ayrim bolalar xaddan tashqar ko‘p savollar beradilar. Boshqa bolalar esa xech qachon savol bermaydilar.

Nutqiy buzilish va psixik rivojlanishning boshqa tomonlari o‘rtasidagi bogiiqliq tafakkuming o‘ziga xos xususiyatlarini keltirib chiqaradi. Bolalar o‘z yoshiga mos fikrlash operatsiyalarini egallab olishni umumiy toia shart-sharoitlarga ega boiib turib, ularda so‘z mantiqiy tafakkur rivojlanishi ortda qoladi va bunday bolalar maxsus o‘qitishsiz analiz-sintez, taqqoslash va umumlashtirishni egallashda qiyinchilikka duch keladilar. Umumiy jismoniy xolsizlanish va lokomoter (harakatlanish) vazifalari sust rivojlanishi bilan birga harakatlarining rivojlanishida ba’zi bir ortda qolishlar ham ularga xosdir. Bular harakatni boshqarish yomonligi, meyorli harakatlarni bajarishda ishonchsizligi, bajarish tezligi va chaqqonligining pasayishi bilan ifoda etiladi. Eng katta qiyinchiliklar so‘z ko‘rsatmalari bo‘yicha harakatlarni bajarishda aniqlanadi. Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar normal rivojlangan bolalardan topshiriqni bajarishda masofa vaqt, tafakkur ko‘rsatkichlarida ortda qoladilar, xarakatlar ketma-ketlik tartibini buzib, uni tashkil etuvchi qismlami qoldirib ketadilar.

Nonutqiyjarayonlarni to‘g‘ri baxolash nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar atipik rivojlanishi qonuniyatlarini aniqlash va shu bilan birga ulaming о‘mini to‘ldirishi imkoniyatlarini aniqlash uchun zarurdir. Bolalarda bilish faoliyatlarini rivojlanishi tevarak-atrof, kishilar mehnati va bola yashayo`lgan muhitdagi barcha predmetlar va narsalami bilish, o‘rganish orqali ulaming idroklari rivojlana boradi.

Idrok -inson analizatori yoki analizatorlar sistemasiga bevosita ta’sir etuvchi narsa va hodisalaming butunligicha yoki ulaming turli xususiyatlari o‘zaro aloqasining shakllanish jarayonidir.

Idrok turli sezgilar asosida shakllanadi.

Psixologiyada idrok quyidagilarga ajratiladi: ko‘mv, eshituv, taktil, tam bilish va hid bilish sezgilari kabilar.

Idrokning barcha turlarida harakatlagish sezgirligi muhim o‘rin tutadi, biroq bulami inson ko‘pincha idrok etmaydi. Idrok etishda nutq katta roi o‘ynaydi.

Narsa va hodisalaming so‘zlar bilan ta’riflanishi ular orasidagi mavjud o‘zaro aloqa ta’minlanishini abstrakqiyasi va umumlashtirilishi idrok etayo`lganlarning mazmunini ochishga yordam beradi. Idrokning obyektiv faoliyati inson faoliyatining ilgarilanganligidir. Shu bilan birga faoliyat, amaliyot idrokning rivojlanishiga harakatlarning to‘g‘ri va to‘la aks etishiga yordam beradi. Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar o‘ziga xos hususiyatlargsha ega bo‘lib, ularda nutqning rivojlanmasligi natijasida eshituv va nutq zonalarining zararlanishi natijasida idrok rivojlanishi nutqi toiiq rivojlanmagan bolalarda sust rivojlanadi. Ular atrof muhitdagi narsa va hodisalami koria biladilar, ulami farqini, ulardagi o‘zgarishlami bilsalarda nutq orqali tushuntira bera olishda qiynaladilar.

Nutqi toriiq rivojlanmagan bolalarda koriuv idroqi o‘ziga xos xususiyatga ega. Koriish analizatorlari atrof olam haqidagi turli xil axborotlami olishga yordam beradi. Eksperimental psixologshik usullaming ishlab chiqqanligi tegishli ahamiyat kasb etadi. Koriish orqali idrok etish juda murakkab ish boriib bu jarayonda ko‘pgina qo‘zg‘atuvchilar ko‘zga o‘z tasirini korisatadi. Idrok etishda analiz qanchalik aniq borisa, sezish shunchalik toria, kuchli, aniq boriib, ular qo‘zg‘ atuvchilarda defferensial aks ettiriladi.