Mavzu: maktab yoshidagi qizlari bilan olib boriladigan ijtimoiy pedogogik faoliyat

Maktab yoshidagi qizlar bilan olib boriladigan ijtimoiy-pedagogik faoliyat-ijtimoiy muammo sifatida

“Ta’limning me’yoriy talablarga javob bermaydigan samaradorligi, bu bolaning o‘quv materialini to‘liq o‘zlashtira olmasligi va o‘quv topshiriqlarini bajarish qobiliyatining yo‘qligidir.”-deb takidlaydi psixolog Sergey Sergeevich Stepanov.
“Yetishmovchilik- bu bolaning qobiliyatiga qarab taxmin qilingan darajadan past bo‘lgan akademik ko‘rsatkich”-deydi qiz bolalar bo‘yicha ekspert Kerol Bainbridge.
“Ishlamslik” – atamasi maktablar, ota-onalar va o‘qituvchilar tomonidan ishlatiladigan eng mashhur atamalardan biridir. Biroq har xil odamlar buni boshqacha tushunishadi.
Tadqiqodlar shuni ko‘rsatadiki, deyarli barcha odamlar aqliy qobiliyatining ozgina qismini ishlatadilar. Boshqacha qilib aytganda bizning potentsialimizdan to‘liq foydalanish haqida gapiradigan bo‘lsak hech birimiz mukammal emasmiz. Biz barchamiz muvaffaqiyatsiz o‘quvchimiz va biron bir narsani o‘rganish va erishish uchun o‘z qobiliyatimizdan to‘liq foydalanmaymiz.
Qiz bolalar uchun “yetishmovchilik” muammosi jiddiy muammo bo‘lishi mumkin. Ushbu o‘quvchi qizlar toifasiga kiradigan ko‘plab qiz bolalar tug‘ma qobiliyatlar va sinfda ular nimaga erishishlari o‘rtasidagi aniq farqni namoyish qiladilar. Noto‘g‘ri ishlashning asosiy belgisi odatda maktabning quyi sinflarida o‘zini namoyon qiladi va qiz bolalar ulg‘aygach vao‘rta maktabga o‘tishda muammo yanada jiddiylashadi. Qaysidir ma’noda, nomuvofiqlikning bu turi halokatli bo‘lishi mumkin.
Biroq ushbu toifadagi qiz bolalarning aksariyati o‘zlarining qobiliyatlaridan to‘liq foydalanmaydilar. Faqatgina ularning maktab kundaligiga qarang va o‘qituvchilarning sharhlariga e’tibor bering: “Yomon harakat qilyapsiz! Bu juda yaxshi ishlashi mumkin!” Bolaning qoniqarsiz ishi haqida ota-onalardan shikoyat va ogohlantirishlar bo‘lishi mumkin. Qiz bolalar sinfda hamma narsani yaxshi bermasliklarining bir qator sabablari bor.
Qiz bolalarda yomon ishlashga olib keladigan tibbiy va ruhiy sabablarga qo‘shimcha ravishda bu sabablar ushbu moddaning vakolati va nuqtai nazaridan tashqarida, shuningdek bir qator tashqi sabablar yomon ishlashga olib keladi. Ko‘pincha qiz bolalar o‘zlarining potentsiallarini maksimal darajada rivojlantirmasliklarining asosiy sababi qiz bolalarning qolib ketishi ularning maqsadlariga erishish san’atini o‘zlashtirmagan bo‘lishi mumkin. Qiz bolalarning yutuqlari maktab va uy bilan bog‘liq sabablarga ko‘ra yuzaga keladi (birgalikda va alohida).
Maktab bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin bo‘lgan sabablar:
Sinfda qiziqarli va qiyin muhit yo‘q;
Haddan tashqari raqobat;
Ba’zan esa raqobatning yetishmasligi;
O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi ziddiyatlar;
O‘qitishning qisqartirilgan shakllari;
Sekin o‘rganish;
Tengdoshlarning bosimi;
Ijodiy qobiliyatni namoyon qilish uchun ko‘rinadigan imkoniyatlarning yo‘qligi;
Bolaning qobiliyatlari maktab tizimiga mos kelmasligi.
Uyda mumkin bo‘lgan sabablar:
Ota-onalar o‘rtasidagi kelishmovchilik yoki nizolar;
Bolani haddan tashqari ota-onasining qaramog‘ida bo‘lishi;
Ota-onalarning sevgisi va mehrining namoyon bo‘lishining yo‘qligi;
Ota-ona e’tiborining yetishmasligi;
Salomatlik bilan bog‘liq muammolar;
Aka-uka va opa-singillar o‘rtasidagi mojarolar;
Ota-onaning haddan ortiq bosimi, bolani doimo yaxshi natijalarni ko‘rsatishini talab qilishi.
Ko‘pincha qopol qiz bolalarda quyidagi alomatlarni kuzatish mumkin. Ular odatda tartibsiz va uy vazifalarini bajarishni unutadilar, insho yozmaydilar va maktab qoidalariga e’tibor bermaydilar. Ularning stollarida, darsliklarida va o‘quv materiallarida tartibsizliklarmavjud. Ular na o‘qituvchisini, na ota-onasini tinglashadilar va o‘z vazifalarini ham bajarmaydilar. Doimo beparvo va bezovtalanishadi, sinfdoshlari bilan juda ko‘p gaplashishadi va sinfdagi derazadan juda ko‘p marotaba tashqariga qarashadi. Ularning o‘zlashtirish va o‘rganish qobiliyatlari qoniqarli emas, doimiy bahona va o‘zlarini himoya qilishga harakat qilishadi, ular sinfda juda zerikishadi. Biroq, darsdan tashqari mashg‘ulotlar qiziqarli va hayajonli bo‘lishiga ishonishadi. Kam reytinglar ularni xafa qilmaydi, aslida, ular befarqligidan ko‘rsatgichlari past. Ular o‘zlarining past baholari uchun ko‘pincha o‘qituvchilarni ayblashlari mumkin. Ularning katta orzulari bor, lekin kata natijalarga erishish uchun ko‘p harakat qilishlari kerakligiga ishonishmaydilar. Ba’zida ular haddan ortiq o‘ziga ishonishadi lekin na kuch va na intilishni namoyon etadilar. Ular katta maqsadlarga erishishni xohlashadi, ammo buni qanday amalga oshirishni bilishmaydi. Haqiyiy maqsadlarni qanday belgilashni bilishmaydi va bunday samarasizliklar tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchrashadilar.
Aslida o‘qish qobiliyati past bo‘lgan qiz bolalar o‘zlarining kuchli tomonlariga ishonish qobiliyatiga ega emaslar. Bir tomondan qiz bolalarning ortda qolishi yaxshi, o‘quvchi qizlar garchi ularning asl qadr-qimmatini bilishmasa ham. Ular o‘z sinflarida eng yaxshi bo‘lishlari mumkinligiga ishonishmaydi. Ota-onalar va o‘qituvchilar qiz bolalarning bu holatini iloji boricha tezroq davolashlari va ularni eng yaxshi o‘quv natijalariga erishishlari uchun yo‘naltirishlari kerak.
O‘quvchi topshiriq qiyinligi nima ekanligini ayta olmaydi, uni hal qilish rejasini tuzadi, muammoni mustaqil hal qiladi, yangi yechim uning natijasi sifatida olinganligini bildiradi. O‘quvchi matndagi savollarga javob bera olmaydi, u undan yangi narsalarni o‘rganganligini aytadi. Ushbu belgilarni muammolarni yechishda, matnlarni o‘qishda va o‘qituvchining tushuntirishlarini tinglashda aniqlash mumkin. O‘quvchi darsning mohiyati bo‘yicha savol bermaydi, qidirishga harakat qilmaydi va darslikning qo‘shimcha manbalarini o‘qimaydi. Ushbu belgilar muammolarni yechishda, matnlarni idrok etishda, o‘qituvchi adabiyotlarni o‘qishni tavsiya qilgan paytlarda namoyon bo‘ladi. O‘quvchi faol izlanmaydi va darsning o‘sha daqiqalarida chalg‘itadi, izlanish davom etganda, fikrlash zo‘ravonligini, qiyinchiliklarni yengib o‘tishni talab qiladi. Ushbu belgilarning muammolarini yechishda, o‘qituvchining tushuntirishini anlashda, agar xohlasa mustaqil ishlash uchun vazifalarni tanlash sharoitidako‘rish mumkin. O‘quvchi muvaffaqiyat va kamchiliklarga hissiy jihatdan yuz ifodalari va imo-ishoralari bilan munosabat bildirmaydi, o‘z ishini baholay olmaydi, o‘zini boshqara olmaydi. O‘quvchi o‘zi bajarayotgan mashqning maqsadini tushuntira olmaydi, unga qaysi qoida berilganligini aytolmaydi, qoida talablarini bajarmaydi, harakatlarni o‘tkazib yuboradi, tartibni buzadi, natija va ish jarayonini tekshira olmaydi. Ushbu belgilar mashqlarni bajarishda shuningdek murakkabroq harakatlarning bir qismi sifatida harakatlarni bajarishda namoyon bo‘ladi. O‘quvchi tushunchalar ta’riflarini, formulalarni, dalillarni qayta ishlab chiqara olmaydi, tayyor matndan uzoqlasha olmaydi; o‘rganilgan tushunchalar tizimiga asoslangan matnni tushunmaydi. Ushbu belgilar o‘quvchi qizlar tegishli savollarni qo‘yishganda paydo bo‘ladi.
Birinchidan, o‘quv jarayonida o‘zini o‘zi boshqarishning sustligi barcha muvaffaqiyatsiz maktab o‘quvchi qizlariga xosdir: tarbiyaviy ishning yaxshi shakllangan usullari va usullarining yo‘qligi, o‘qishga qat’iy noto‘g‘ri yondashuvning mavjudligi.
Muvaffaqiyatsiz o‘quvchi qizlar qanday qilib o‘rganishni bilishmaydi. Ular olingan mavzuni mantiqiy qayta ishlashni xohlamaydilar yoki qilolmaydilar. Ushbu o‘quvchi qizlar darslarda va uyda muntazam ravishda ishlamaydilar va agar darsni tayyorlashga ehtiyoj paydo bo‘lsa, ular shoshilinch ravishda o‘quv materialini tahlil qilmasdan bajaradilar yoki yodlab olish uchun uni qayta-qayta o‘qishga murojaat qiladilar. Uhbu o‘quvchi qizlar olingan bilimlarni tizimlashtirish ustida ishlamaydi, yangi materiallar bilan eski o‘rtasidagi aloqani o‘rnatmaydi. Natijada yetarlicha qilinmagan bilimlar tizimsiz bo‘laklarga bo‘lingan. O‘rganishga bo‘lgan bunday yondashuvga olib keladi muntazam intelektual yuklanish, bu o‘z navbatida ushbu o‘quvchi qizlarning aqliy rivojlanish tezligining sezilarli darajada pasayishiga olib keladi va ularning sinfdoshlaridan orqada qolishini kuchaytiradi.
Psixologlar A.F. Anufriev va S.N. Kostromina boshlang‘ich maktab o‘quvchisini o‘qitishda bir qator qiyinchiliklarni va bu qiyinchiliklarning mumkin bo‘lgan psixologik sabablarini aniqladi. Butun sinfdagi qiz bolalarning taxminan 20 foizi yozma ishlarda xatlarni tashlab yuborishlari mumkin. Ushbu hodisaning bir nechta sabablari bor- fonemik eshitishning past darajadagi rivojlanishi, diqqatning past konsentratsiyasi, o‘zini o‘zi boshqarish texnikasining yetishmasligi, individual va tipologik xususiyatlari. 19 foiz qiz bolalar har doim ham imlo xatolariga yo‘l qo‘yadilar, garchi ular har qanday qoidalarga yoddan javob berishlari mumkin – bu “imlo kam rivojlangan imlo” deb ataladigan holat. Mumkin bo‘lgan sabablar: o‘zboshimchalik rivojlanishining past darajasi, o‘quv texnikasining yetishmasligi, diqqat va ovozning past darajasi, qisqa muddatli xotira rivojlanishining past darajasi, fonemik eshitishning past rivojlanishi. Sinflarning qariyb 17 foizi diqqatsizlik va chalg‘ishni boshdan kechiradi. Buning sabablari quyidagicha aniqlandi: o‘zboshimchalik rivojlanishining past darajasi, diqqatning past darajasi, konsentratsiay darajasi va diqqatning barqarorligi.
14,8% qiz bolalar matematik muammolarni hal qilishda qiyinchiliklarga duch kelishadi – mantiqiy fikrlash kam rivojlangan, Grammatik tuzilishlarni yaxshi tushunmaslik, atributlar tizimida harakat qilish qobiliyatining yo‘qligi, majoziy fikrlash rivojlanishining past darajasi. Qiz bolalarning taxminan 13,5 foizi matnni qayta o‘qishda qiynalmoqda. Sabablari: o‘z harakatlarini rejalashtirish qobiliyatining yo‘qligi, mantiqiy yodlashni kam rivojlanganligi, nutqni rivojlantirish va hayoliy fikrlashning past darajasi, o‘z-o‘zini hurmat qilishning past darajasi. 13,1% balalar bezovtalanishadi, ko‘pincha bu o‘zboshimchalik rivojlanishining past darajasi, shaxsning individual tipologik xususiyatlari va irsiy sohaning past darajada rivojlanishi bilan izohlanadi. 12,7% qiz bolalar birinchi marta o‘qituvchining tushuntirishlarini tushunishda qiynaladilar. Psixologlar A.F. Anufriev va S.N. Kostromina quyidagi sabablarni aniqladilar: e’tiborning past darajada konsentratsiyasi, ta’lim faoliyatida talimning yetshmasligi, idrokning past darajasi va tasodifiylik.
Qiz bolalarning 11,5 foizi daftarda doimiy axloqsizlikga ega. Buning sababi barmoqlarning nozik motorli ko‘nikmalarining yomon rivojlanishi va yetarlicha e’tibor berilmasligi bo‘lishi mumkin. 10,2% qiz bolalar qo‘shimcha (ko‘payish) jadvalini bilishmaydi. Bu mexanik xotira va uzoq muddatli xotira rivojlanishining past darajasi, diqqatning past konsentratsiyasi va ta’lim faoliyatini shakllantirishning yetishmasligi bilan bog‘liq. 9,6% qiz bolalar ko‘pincha mustaqil ish uchun topshiriqlarni bajara olmaydilar. Buning sabablari – o‘quv uslublarining yetishmasligi, o‘zboshimchalik rivojlanishining past darajasi.
Qiz bolalarning 9,5% uyda maktab fanlarini doimiy ravishta unitishadi. Buning sabablari diqqatni jamlash va barqarorlikning past darajasi va asosiy sabab bu yuqori hissiy beqarorlik, durtuselliyin ortishi. Bola doskadan yaxshi yozmaydi 8,7 % model bo‘yicha doska bilan ishlashni o‘rganmagan. 8,5% qiz bolalar uy vazifalarini a’lo darajada bajaradilar, ammo ular darsda sust qatnashadilar. Buning sabablari boshqacha – aqliy jarayonlarning past darajasi, o‘rganish texnikasining yetishmasligi, o‘zboshimchalik rivojlanishining past darajasi. 6,9% har qanday topshiriq bola uni bajarishni boshlashidan oldin bir necha bor takrorlanishi kerak. Ehtimol o‘zboshimchalik rivojlanishining past darajasi va kattalarning og‘zaki ko‘rsatmalariga binoan vazifalarni bajarish qobiliyatining yo‘qligi aybdor.
6,4% qiz bolalar doimiy ravishta yana qayta so‘rashadi. Bu diqqatning past darajasi, zaif kontsentratsiya va diqqatning barqarorligi, diqqatni almashtirish va qisqa muddatli xotiraning rivojlanishi pastligi va o‘quv vazifasini qabul qilish qobiliyatining yetishmasligi. Qiz bolalarning 5,5 foizi daftarlarga yomon yo‘naltirilgan, buning sabablari kosmosda idrok etish va yo‘naltirishning past darajasi va qo‘llarning nozik mushaklarining yomon rivojlanishi. 4,9% qiz bolalar ko‘pincha qo‘llarini ko‘taradilar va javob berishda jim bo‘ladilar. Ular o‘zlarini maktab o‘quvchisi sifatida qabul qilmaydilar yoki o‘zlarini past baholaydilar, ammo oiladagi qiyinchiliklar, ichki stress holati, individual tipologik xususiyatlar bo‘lishi mumkin.
0,97% qiz bolalar o‘qituvchilarning reytinglari va xulq-atvorini sharhlari bilan izohlashi, buning sabablari oiladagi qiyinchiliklar, onaning funktsiyasini o‘qituvchiga topshirish. 0,7% qiz bolalar uzoq vaqt davomida o‘z stollarini topa olmaydilar. Buning sabablari kosmosda yo‘naltirishning sust rivojlanishi, hayoliy fikrlash va o‘zini tuta bilish darajasining pastligidadir.
Bolaning maktabda ishlashi muammosiga duch kelmasligi uchun siz unga maktabga moslashishiga yordam berishingiz kerak. Ushbu ko‘nikmaning bola uchun jiddiy ichki yo‘qotishlarsiz, farovonligi, kayfiyati va o‘z-o‘zini hurmatini yo‘qotmasdan amalga oshirilishi juda muhimdir. Unga maktabda o‘zini qulay his qilishiga yordam berish, muvaffaqiyatli o‘qish va to‘liq rivojlanish uchun intellektual, shaxsiy, jismoniy resurslarni bo‘shatish kerak. Psixologik va pedagogik adabiyotlarda bu muammo quyidagicha aks ettirilgan. Maktabga kelganda, bola u uchun sifat jihatidan yangi dunyoga kiradi, bu esa butun hayot tarzi va faoliyatini qayta tashkil etishga olib keladi. Bolaning maqsadi quyidagilarga moslashishdir: maktab o‘qituvchisiga; maktabdagi intizomga.
Yetishmovchilik muammosining oldini olish uchun ko‘plab psixologlar o‘quvchi qizlarga ma’lum materiallardan foydalangan holda bilim, ko‘nikma, ko‘nikmalarni shakllantirishni, vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish uchun har xil yordamlarni ishlab chiqishni va qo‘llashni tavsiya etadilar. Barkamol taraqqiyotning muhim ogohlantiruvchisi, B.P. Esipovning so‘zlariga ko‘ra, o‘qituvchining qiz bolalar bilan individual munosabati har bir o‘quvchining shaxsiy xususiyatlariga va o‘quvchining uy vazifalarini to‘g‘ri tashkil etishga asoslangan.
Yu.K. Babanskiy “maktab o‘quvchi qizlarining haqiqiy imkoniyatlari” diagnostikasini tashkillashtirishga ushbu hodisaning dominant sabablarini aniqlashga va mavjud bo‘lgan pedagogik ta’sir vositalaridan maqbul foydalanishga asoslangan maktab o‘quvchi qizlarining salbiy qobiliyatlarining rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaslik choralarini ishlab chiqdi. Shunday qilib maktabdagi muvaffaqiyatsizlikning sabablari juda ko‘p, masalan:

• 
  bolaning biologik kamligi;
  
• 
  bolaning maktabga tayyorgarligi yetarli emasligi;
  
• 
  kognitiv faoliyatning kamchiliklari;
  
• 
  bolaning motivatsion sohasi rivojlanishidagi kamchiliklar;
  
• 
  individual - bolaning tipologik xususiyatlari;
  
• 
  ijtimoiy omillar;
  
• 
  o‘qituvchiga bog‘liq qobiliyatsizlikning sabablari (o‘qituvchining dars mavzusi va usullarini yaxshi bilmasligi, o‘quvchi qizlarga aniqlik bera olmasligi, o‘quvchi qizlarning individual xususiyatlarini bilmasligi, ularning ishini yaxshi tashkil etmasligi, o‘quvchi qizlarning o‘ziga bo‘lgan hurmati bilan talabchanlikni uyg‘unlashtira olmasligi va boshqalar).