Мавзу: Коррупция: намоён бўлиши ва унга қарши курашнинг

Коррупциянинг Ўрта асрларда намоён бўлганлиги



Ўрта асрларда Ғарб мамлакатларида, коррупция тушунчаси кўпроқ диний талқинга эга бўлиб, ҳавасни келтирадиган (қизиқтирадиган), йўлдан оздириш маъноларини англатган. Лотин тилидан олинган “corruptibilitas” сўзи, инсоннинг пора олиш ва беришга мойиллиги – “унинг фонийлиги, яъни бузилишга дучор бўлиши ва гуноҳлилигида” деган маъноларни англатган. Лекин шунга қарамасдан, Ўрта асрларда Европада ҳукмронлик қилган католик черковининг ўзи коррупциянинг ўчоғи бўлган¹³. Коррупция Рим Папаси томонидан “гуноҳидан кечилганлиги” ҳақида бериладиган ёрлиқларни (индульгенция), черковнинг лавозим ва мартабаларини сотиб олиш кўринишларида намоён бўлган.
XIV асрнинг охирлари, яъни икки папалик даврида, таниқли бандит Роберт Женевский, Климент VII номи билан икки папанинг бири сифатида сайланган. XV аср бошида эса папа тахтига учинчи папа бўлиб Иоанна ХХШ номи билан денгиз қароқчиси Балтазар Косее ўтирган. Папалик ва католизм душманларининг фикрича, ушбу ҳолатлар кардиналлар овозларини сотиб олишларсиз юз бермаган¹⁴.
Ўрта асрларда мавжуд бўлган коррупцияни Николо Макиавелли бир касалликка қиёслаб, “уни бошланишида англаш қийин, лекин даволаш осон, кейинроқ эса уни англаш осонроқ бўлиб, даволашнинг имконияти йўқ”, деган фикрларни билдирган¹⁵.
Янги давр бошларида, яъни Европада марказлашган давлатларнинг пайдо бўлиши билан коррупция жамиятнинг жиддий муаммоси, яъни “касалланган” жамиятнинг белгиси сифатида қабул қилина бошланган. Бундай ҳолатнинг юз бериши ўз навбатида иқтисодий ривожланишнинг тезлашганлиги ва капитализм юзага келиши билан бевосита боғлиқ бўлган. Саноатлаштириш фақат иқтисодий ўсишни юзага келтирмасдан, жамиятда тақсимот спектрининг кенгайиши ва ҳокимият қарорлари муҳимлигининг ортишига олиб келган. Сиёсий ҳокимият аста-секин бозорда сотиладиган “маҳсулот”га айлана борган. Ғалаба қозонган буржуазиянинг олий мансабдор шахслари коррупциявий жараёнларда фаол иштирок этиб, давлат ҳокимияти лавозимларини сотиб олишган. XVIII асрда Англияда парламент коррупцияси юзага келган. Пэллхэм ҳукумати даврида вақти-вақти билан ҳар бир сессия якунида инглиз парламенти депутатларига 500 дан 800 фунтгача ноқонуний тўловлар берилган¹⁶.
Наполеоннинг вазирлари Фуше ва Талейран императорнинг ҳимоясига эга бўлишни истаган Европанинг барча қироллик саройларидан пора олиб туришган. 1884 йилда АҚШда Рокфеллерларнинг “Стандарт Ойл” фирмаси хазиначиси Оливер Пейн, Огайо штати қонунчилик йиғинини пора эвазига сотиб олган ҳолда, отаси Генри Пейнни ушбу штатдан сенатор этиб сайланишига эришган¹⁷.
Мутахассисларнинг таъкидлашича, Россия манбаларида коррупция ҳақида илк маълумотлар ХIII асрнинг бошларига тўғри келади. Иван III (1440-1505 йй.) бошқаруви давридан бошлаб коррупцияни қонунчилик билан чеклаш бўйича уринишлар бошланган. Кейинчалик коррупциянинг юқори даражада эканлиги кўп маротаба таъкидланиб, уни камайтиришга ҳаракат қилинган. Бу ҳақда Россия подшолари Петр I, Елизавета Петровна, Екатерина II, Александр I, Александр II лар томонидан кўплаб фармонлар қабул қилинганлиги, ҳамда коррупция сабабларини аниқлаш ва уни йўқ қилиш чораларини ишлаб чиқиш бўйича турли қўмиталар ташкил этилганлиги гувоҳлик беради¹⁸.
Россияда коррупция кўринишлари “мздоимство” ва “лихоимство” деб аталган¹⁹. Коррупционерларга турли даврларда турлича жазо чоралари, яъни енгил жаримадан тортиб лавозимидан четлатиш, мол-мулкини мусодара қилиб умрбод сургун қилиш ва ҳатто осиб ўлдириш жазолари қўлланилган. Шунга қарамасдан XX аср бошига келиб порахўрлик ва коррупция яна гуллаб-яшнаган²⁰.

2.