Мавзу: Коррупция: намоён бўлиши ва унга қарши курашнинг

Император Тиберия даврида (14-37 йй.).

• 
  1. Гней Пизон, Сириядаги ноиб - лавозимини суиистеъмол қилганликда айбланган.
  
• 
  2. Цезий Корд, Критдаги консул - таъмагирликда айбланган.
  
• 
  3. Гай Силан, кичик Осиёдаги консул - таъмагирлик учун суд томонидан жавобгарликка тортилган.
  
• 
  4. Вибий Сирен, Испаниядаги консул - ҳокимиятни суиистеъмол қилганликликда ва зўравонлик қилганликда айбланган.
  
• 
  5. Луцилий Капитон, кичик Осиё прокуратори - ҳокимиятни суиистеъмол қилганликликда айбланган.
  
• 
  6. Публий Суиллий, шарқий ҳудудлар бўйича судья – пора олганликда айбланган.
  

Император Нерон даврида (54-68 йй.)

• 
  1. Обультроний Сабин, ғазначилик претори – камбағалларга тегишли бўлган мол-мулкни ўзлаштирганликда айбланган.
  
• 
  2. Випсаний Ленат, Сардиниядаги консул – пораҳўрликда айбланган.
  
• 
  3. Цестий Прокул, Критдаги консул – таъмагирликда айбланган.
  
• 
  4. Клодий Квиринал, денгиз флоти префекти – зўравонликда айбланган.
  
• 
  5. Коссуциан Капитон, Киликиядаги ноиб – ҳокимиятни суиистеъмол қилиш ва коррупцияда айбланган.
  
• 
  6. Эприй Марцелл, Ликиядаги ноиб – таъмагирликда айбланган.
  
• 
  7. Публий Суиллий, Кичик Осиёдаги ноиб – давлат хазинасини ўзлаштирганликда ва маҳаллий аҳолини талон-тарож қилганликда айбланган.
  
• 
  8. Сульпиций Камерин, Африкадаги консул – таъмагирликда айбланган.
  
• 
  9. Помпей Сильван, Африкадаги консул – таъмагирлик ва коррупцияда айбланган.
  
• 
  10. Педий Блез, Кирендаги ноиб - хазинани ўзлаштирганликда, ҳокимиятни суиистеъмол қилганликда ва пора олганликда айбланган.
  
• 
  11. Фабриций Вейентон, Римнинг юқори лавозимли амалдорларидан бири - давлатнинг олий мансабларини эгаллаш ҳуқуқини сотганликда айбланган.
  

Рим ҳуқуқи бўйича коррупцияга оид жиноятларни содир қилган мансабдор шахсларга нисбатан қаттиқ жазо чоралари белгиланган. Мисол учун Ўн икки жадвалли қонуннинг IX. 3. жадвалида “Наҳотки сен порахўрликда қўлга олинган судья ёки воситачига қонун бўйича берилаётган ўлим жазосини қаттиқ жазо деб ҳисоблайсан?”⁵, деб кўрсатилган. Қадимги Римда коррупцияга қарши кураш бўйича қонунчилик мавжуд бўлган бўлсада, бу иллатга қарши курашда кутилган натижаларга эришилмаган. Коррупция кўламининг ортиб борганлиги Рим империяси қулашининг асосий сабабларидан бири бўлиб хизмат қилган.
Рим империясининг шарқий ҳудудларида юзага келган Византия империясида амалдорлик лавозимларини сотиш амалиёти мавжуд бўлган. Ҳар бир амалдор ўз лавозимини сотиб олишга кетган ҳаражатларини аҳолидан қўшимча тўлов ҳамда пора олиш эвазига қоплаган. Мол-дунё ва ҳокимиятга эга бўлиш илинжида бўлган олигарх ва амалдорларнинг ўзаро кураши натижасида кўпгина ҳолатларда империя тахти куч билан эгалланган. Византияни бошқарган 109 та императорнинг 74 нафари давлат тўнтариши орқали тахтга келган⁶.
Антик жамиятларнинг илк босқичларида (қадимги греклар шаҳар-давлатлари, Рим республикаси), яъни профессионал давлат амалдорлари бўлмаган вақтларда, маъмурий коррупция мавжуд бўлмаган. Ушбу ҳодиса антик жамиятларнинг йўқолиши оқибатида давлат амалдорларининг пайдо бўлиши билан юзага келган. Айнан ушбу даврларда бундай амалдорлар ҳақида “...у бой вилоятга камбағал ҳолда келиб, камбағал вилоятдан бой бўлиб кетди”,⁷ деб айтилган.
Коррупцияни илк бор илмий талқин қилишга қадимги Грецияда Аристотел ва Платон уринишган. Уларнинг фикрича, коррупция сиёсий категория бўлиб, у бошқаруви нотўғри, яъни “бузилган” шаклдаги давлат – тирания⁸ ва олигархия⁹ни пайдо бўлишига олиб келади. Аристотелнинг ёзишича, “Қачонки, улар ахлоқий бузуқликка берилган ҳолда жамият мулки ҳисобига бойишга ҳаракат қилганларида, табиий ҳолда олигархия юзага келди, чунки одамлар бойликка ҳирс қўйгандилар. Олигархиядан олдинига тирания келиб чиқди, сўнгра эса ҳукмдорларнинг доимо бойлик тўплашга ва ўзларига ўхшаганлар сонини камайтиришга интилишлари, халқ оммасининг кучайиб уларга ташланишига олиб келди, натижада демократия ўрнатилди”¹⁰.
Аристотель ўзининг “Сиёсат” асарида, давлатдаги сиёсий барқарорлик шартлари ҳақида фикр юритиб, “ҳар қандай давлат тузумида энг асосийси – бу қонун ва бошқа тартиб билан ишни шундай ташкил қилиш керакки, токим мансабдор шахсларнинг бойлик орттиришига имкон яратилмасин. Айниқса, бунинг устидан олигархик тузумдаги давлатларда ўта синчиковлик билан кузатилмоғи даркор”¹¹, деб таъкидлаган.
Платон коррупциянинг илдизларини ҳокимият ва кучга эга бўла туриб, мулкка эга бўлмаган бошқарувчи ва сипоҳларнинг манфаатпарастлигида кўрган. Унинг фикрича, давлатга хизмат қилиш, бу назоратсиз бошқариш ҳуқуқи эмас, балки ижтимоий адолат учун мажбурият ва масъулиятдир. Ҳокимиятни бойлик орттириш учун суиистеъмол қилиш – бузуқлик ва жиноийликдир, ҳокимият ортидан қоринни тўйғазиш – одобсизликдир¹².

2.