Mavzu: Konfliktli vaziyatda g‘azab va qahr Reja

G‘azab, jahl, qahr kabi holatlarni aynan konfliktli vaziyatlarda vujudga kelishi.
Go‘zal xulq - qahr va g‘azab kelganida bilinadi? Qahr va g‘azabiga g‘olib bo‘lgan odam o‘z rohatini ta’min etadi. Muloyimlik daraxtini ekkan kishi salomatlik mevasini teradi. Inson g‘azabini yengmagunicha, qalbidagi yomonlik vas-vasalaridan qutulib, komil inson bo‘la olmaydi. Yomon qalbni to‘g‘rilash niyat va amalga bog‘liqdir. Kishi nafsi xohishi va ehtirosini yengmagunicha saodatga erishmas.
G‘azabini yengmagan, ahloqini yo‘qotadi. Misol: bir kishi kelib, Allohning rasuliga (s.a.v.)dediki: - Yo rasulalloh, menga nasihat qiling. - G‘azablanma! -dedilar. - Menga nasihat qiling, - deb yana so‘radi. - G‘azablanma! — dedilar. Nasihat qilishni uchinchi marotaba yana so‘radi. Yana dedilarki: - G‘azablanma!!! - Ey ko‘ngil! Sen g‘azabingni jilovlay olasanmi? G‘azab kelganda ota-onaga qarab ham baqiradiganlardan emasmisan? G‘azab kelganda xotini, farzandlarini uradigan johildorlardan emasmisan? G‘azab kelganda do‘stidan ham kechib yuboradigan nomardlardan emasmisan? O‘ylab ko‘r: ehtimol, bir marta bo‘lsin, ota va onangga qattiq gapirgandursan, xotining, farzandlaring, do‘stlaringdan qay birinidir jahl ustida ranjitgandursan. Endi sen buning uchun g‘azabingni bahona qilma. G‘azabni yenga olmagan o‘zingni aybla! Aybla-da, tavba qil! Tavbaning qabul bo‘lish shartini unutma: bu hol endi qaytarilmasligi kerak! Qaytarilsa, tavbang qabul bo‘lmas. “Tavba” - inson o‘z hayotining jarayonini, faoliyatini, yo‘nalishini, yashash tarzini Yaxshi tomonga o‘zgartirishdir. [Toxir Malik. Odamiylik mulki. (Ahloq kitobi) -T.: SHarq, 2013. -717 y.] Nima uchun bizning g‘azabimiz qo‘zg‘aydi? G‘azabdan o‘zini tinchlantirish mumkinmi? Har birimiz o‘zimizni o‘rab turgan voqea-hodisalarga turlicha munosabat bildiramiz. Masalan, ba’zilar hind filmlarini miriqib ko‘radilar, ba’zilar ularni umuman yoqtirmaydilar. Ba’zilarga blokbasterlar bo‘lsa bas, ba’zilar esa trillerni xush ko‘radilar. Ba’zilar esa milliy kino, milliy kiyimlarni yoqtiradilar. Masalan, “xevi- metall” musiqasini 100 % katta yoshdagi odamlar “bosh og‘riq” deb qabul qilishi tabiiy. Chunki odam yoshi o‘tgandan keyin uning bosimi ko‘tarilishi xollari ko‘p uchray boshlaydi, bosim ko‘tarilishining tabiiy xususiyatlaridan biri bu — bosh og‘rig‘i hisoblanadi. O‘zi boshi og’rib turgan odamning bunday baland va shovqinli musiqadan lazzatlanishi g‘ayri oddiy hol bo‘ladi. Shu bilan birga, ba’zilar uxlashni Yaxshi ko‘radilar, ular joy tanlamaydilar, hamma joyda uxlab ketaveradilar, ularga bosh qo‘yishga joy bo‘lsa bo‘ldi, pishillab uxlayveradilar. Boshqalar esa ularning bunday uxlashga bo‘lgan moyilligini beg‘amlik, qayg‘urmaslik, tepsa tebranmaslik, mas’uliyatsizlik alomati deb baxolashi mumkin. Ba’zilar ovqat yeyishni Yaxshi ko‘radilar. Sabrsizlik bilan ketma-ket katta-katta luqmalarning og‘iz bo‘shlig‘ida yo‘qolib borayotganligini ko‘zatib turgan boshqa bir odamning esa umuman ishtahasi yo‘qolib ketishi mumkin. Chunki u bu darajada ovqat yeyish mumkinligiga umuman ishonmaydi. Demak, biz voqea va hodisalarga turlicha munosabat bildirishimiz tabiiy. Mana Shunday turlicha munosabat, fikrlar va qarashlar rang-barangligi odamlar orasida ba’zi konfliktlarni keltirib chiqarishi mumkin. Mana Shunday xilma-xillik konflikt uchun baxona bo‘lishi mumkin. Sizning so‘zlaringiz, tana zaboningiz, ovozingiz, nimalarni o‘ylashingiz, orzularingiz, amallaringiz biror boshqa kimsaning, ba’zan esa xatto eng yaqin kishilaringizning g‘azabini ko‘zg‘ashi mumkin. G‘azab esa zo‘ravonlik bilan tugashi mumkin. Demak, biz konfliktli vaziyatlarning kelib chiqishini oldini olish uchun o‘zimizda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan g‘azabning oldini olishga o‘rganishimiz lozim.
Odamlar turli yo‘llar bilan o‘z hissiyotlari, g‘azab va jahllarini jilovlashi mumkin. Konflikt bilan to‘qnash kelganda kimdir portlab ketadi, kimdir baqirishni boshlaydi, kimdir qo‘pollik qila boshlaydi, kimdir qo‘llarini musht qilib, boshqalarga hamla qilishga urinadi, kimdir stolga ura boshlaydi. Bu xatti-harakatlarning barchasi g‘azabni jilovlash emas, balki g‘azabdan qutilish yo‘llaridir. Afsuski, birovning g‘azabi qo‘zg‘ayotganligini yoki o‘zimizning g‘azabimiz chiqayotganligini biz oldindan reja bilan ayta olmaymiz. G‘azab avval odamning ichida to‘planadi, uning fikrlarida mana Shu hissiyotlar ustunlik qila boshlaydi. Agar vaziyat qo‘lga olinmasa, g‘azab dilisiyohlilik bilan tugashi mumkin. Boshqalarning g‘azabi qo‘zg‘ayotganligini bilish uchun mana Shu insonni juda Yaxshi o‘rganish, uning tana harakatlari, ovozi, mimikasiga juda katta e’tibor bilan qarash lozim bo‘ladi. Bir-ikki daqiqadan so‘ng g‘azabi oshib- toshib ketishi mumkin bo‘lgan odam tashqi ko‘rinishidan tamoman tinch ko‘rinishi mumkin. Ammo uning ichki hissiyotlarida agressiv holat vujudga kelgan va u to‘planayotgan bo‘ladi. Agressiv holatning nechogli kuchli darajada to‘planishi uning portlashiga olib keladi. Ba’zilar g‘azab qo‘zgatadigan vaziyatdan o‘zlarini olib qochadilar. Chunki ularning tinchligini hech kim va hech narsa buzmasligi lozim. Ammo Shunga qaramay insonni o‘z g‘azabini jilovlay olish ko‘nikmalariga o‘rgatish va undan unumli foydalanish mumkin.
G‘azab kishini “o‘ldiradimi?’ G‘azab, jahl, qahr kabi psixologik holatlar aynan konfliktli vaziyatlarda ko‘plab vujudga kelishi uchun katta imkon bo‘ladi. Tomonlar to‘qnaShuvining psixologik-ruhiy natijasi, o‘zga tomonga nisbatan qo‘qqis shakllangan his-tuyg‘u, o‘zini muhofaza qilish, yoki o‘zga odamga bosim va taz’yiq o‘tkazish usuli sifatida g‘azab, jahl, qahr konflikt vaziyatlarning odatdagi hamrohi hisoblanadi. - “O‘lib bo‘ldim-ku?! Yana nima kerak o‘zi sizga?!” Shunday jumlalarni ishlatishganini hech eshitganmisiz? Mana Shu jumlalarni yana bir bor eshitayotganingizda, ularni ishlatayotgan odam, Ya’ni onangiz, otangiz, ustozingiz, o‘rtog‘ingiz, do‘stingiz, dugonangiz, yaqinlaringizga e’tibor bilan bir qarang. Odatda, bunday so‘zlarni ishlatishga majbur bo‘lgan odam his- tuyg‘ulari nihoyat darajada taranglashgan, u psixologik charchagan va tang ahvolda, bunday odam o‘z ichki tuyg‘ularidan qayga qochishni, ularni qanday qilib jilovlab olishni bilmayotgan odam bo‘ladi. Psixologik tang axvoldagi odam o‘zining mana Shu holatini har doim ham o‘zi to‘g‘ri anglayvermaydi. Shu bois, mana Shunday iboralarni ishlatgan insonga e’tiborliroq bo‘lish talab etiladi. Nimaga?! Chunki uning so‘zlari haqiqatga yaqin. ..
G‘azab, jahl, qahr Shunday his-tuyg‘ularki, ular haqiqatan ham g‘azab ichidagi odamga ham, g‘azabga yo‘naltirilgan odamga ham juda katta salbiy ta’sir, ayniqsa uning salomatligiga juda qaltis ta’sir o‘tkazadi. Tez-tez g‘azablanadigan odamlar va mana Shunday tez-tez birovlarning g‘azabini o‘ziga qabul qilgan odamlar ham hayotdan oldinroq ko‘z yumadilar. - Nima uchun Shunday bo‘ladi?! G‘azab, jahl, qahr -oddiy his-tuyg‘ular emas. Inson g‘azablanayotgan vaqtida uning organizmi juda katta ichki to‘palon, bosim, jismoniy, ruhiy, psixologik holat zamirida yotgan kimyoviy o‘zgarishlarni boshidan o‘tkazadi. Eng avvalgi o‘zgarish - insonning bosh organlaridan hisoblangan miyada sodir bo‘ladi. Miya bosh qobig‘i inson atrofidagi bo‘layotgan va maxsus tarzda unga qaratilgan minglab axborotlarni sinchiklab o‘rganishga yo‘naltirilgan. Miya mazkur axborotlarni tartiblashtiradi. Shu qatorda miya insonning turli his-tuyg‘ulari qatorida g‘azab, jahl, qahr hislarini ham bir maromda ushlab turishga sayi-harakat qiladi.