Mavzu. Kimyoviy kinetika. Kimyoviy reaksiya tezligi

6. Reaksiyalarning tartibi va molekulyarligi.
Kimyoviy reaksiyalarning tartibi reaksiya tezligining qaysi darajada 
konsentrasiyaga bog’liqligini ko’rsatadi:
Masalan: V = kC
x
A *
C
x
B
kinetik tenglama berilgan bo’lsa, x + u = r.t. ( 
reaksiya tartibini bildiradi). 
Kimyoviy reaksiyalar nol, bir, 2, 3, va yuqori tartibli, hatto kasrli ham 
bo’lishi mumkin. 

---

Reaksiya tezligi, butun reaksiya davomida o’zgarmas bo’lsa, nol tartibli 
deyiladi. Radioaktiv yemirilishlar bilan boradigan reaksiyalarning tartibi qanday 
aniqlanadi?
Kinetikaning asosiy qonuni tenglamasi:
V = kC
x
A 
*
C
x
B 
dan tajribada biror komponentni o’zgarmas 
konsentrasiyasida olib boriladi: S
V
=const 
lgV = lgk + xlgC
A
 
Reaksiya tartibi tajriba asosida topiladi, shu sababli u formaldir. H’ar xil 
tartibli reaksiyalar uchun tezlik konstantasining o’lchami har xil bo’ladi. 
Mas: birinchi tartibli reaksiyalarda tezlikning konstantasi birligi: k
1
= 
1/vaqt yoki t
-1
, cek
-1
yoki min
-1 
2 - chi tartibli reaksiyalarda tezlik konstantasining birligi: k
II
= cek
-1
, mol
-
1
/litr yoki min
-1 
n - chi tartibli reaksiyalarda: k
n
= [vaqt]
-1
*
[kons]
1-n 
Reaksiyalarning molekulyarligi - bir vaqtning to’qnashib, kimyoviy 
reaksiyaga kirishgan molekulalar turining soni bilan belgilanadi. Reaksiyada bir 
vaqtning o’zida 1, 2 va 3 molekula ishtirok etishi mumkin. Reaksiyalar bu jihatdan
bir molekulyar (monomolekulyar) , ikki molekulyar (bimolekulyar) va 3 - 
molekulyar (trimolekulyar) kabilarga bo’linadi. Lekin tajribada uch molekulyar 
birikmalardan yuqori molekulyar reaksiyalar uchramaydi. Uchdan ortik 
molekulalarning bir vaqtda to’qnashuvi ehtimoldan juda uzoq. Uch molekulyar 
reaksiyalar ham juda kam uchraydi. Odatda ko’pchilik reaksiyalar bimolekulyar 
bo’ladi. Monomolekulyar reaksiyalarga ba’zi ajralish reaksiyalari, molekulalar 
ichida atomlarning qayta guruppalanishi, izomerlanish reaksiyalari, radioaktiv 
parchalanishlar misol bo’ladi. Mas: CH
3
H
2
CH
3
-----> C
2
H
6 
+ H
2
, CH
3
OCH
3
--> 
CH
4
+ H
2
+ CO 
Massalar ta’siri qonuniga muvofiq monomolekulyar reaksiyalar tezligining 
kinetik tenglamasi: 
V = kC (11) bo’ladi. 
S - reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentrasiyasi. Bimolekulyar 
reaksiyalarni sxematik ravishda quyidagicha ko’rsatish mumkin: A + V = reaksiya 
maxsuloti 
V = k C
A*
C
B
(12) 
H
2
+ Cl
2 
= 2HCl V = kC
H2*
C
Cl2 
(aslida Nsl sintezi murakkab mexanizmda boradi). 
Uch molekulyar reaksiyalarni sxematik ravishda:
2A + B = reaksiya maxsuloti 

---

V = k C
2
A*
C
B
(13) ko’rsatish mumkin. 
2NO + Cl
2
= 2NOCl V = k C
2
NO* 
C
Cl2