Mavzu. Kimyoviy kinetika. Kimyoviy reaksiya tezligi

Kimyoviy reaksiyalar tezligi va uni o’lchash. 
Reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentrasiyalarining vaqt birligi ichida 
o’zgarishi reaksiyaning tezligi deyiladi. V=mol/sm
3
, vaqt.(vaqt-sek,min soat, sutka, 
oy va yillarda ifodalanadi).
Gomogen reaksiyalarning tezligi hajm birligidagi vaqt birligida reaksiyaga 
kirishayotgan yoki reaksiya natijasida bo’lgan modda miqdori bilan aniqlanadi: 
V(gomog) = 

/ V

(1) 
bu yerda 

= 

2
- 

1 
modda miqdorining o’zgarishi

- sistema hajmi,

---


- vaqt oralig’i. 
Bunda

/V=C
m
,

/V=

C
m 
molyar konsentrasiyaning o’zgarishi. 
Demak, gomogen kimyoviy reaksiyalarning tezligini vaqt birligida dastlabki 
moddalar yoki reaksiya maxsulotlarining molyar konsentrasiyalarini o’zgarishi 
asosida aniqlanadi. 
V
gomogen
=

S
m
/

(2) 
2-chi tenglama har qanday gomogen reaksiya uchun umumiydir. Reaksiya 
tezligi hamma vaqt V>0 bo’ladi. 
Molyar konsentrasiya mol/l da, vaqt sekundda ifodalangani uchun gomogen 
kimyoviy reaksiya tezligi mol/A.s yoki mol/m
3
.s larda o’lchanadi. Reaksiya 
tezligini dastlabki moddalar konsentrasiyalarini kamayishiga qarab yoki reaksiya 
maxsulotlarining ko’payishiga qarab topish mumkin. 
Vaqt o’tishi bilan dastlabki moddalari konsentrasiyalarining o’zgarishini 
konsentrasiya vaqt koordinatasida grafik ravishda quyidagicha ifodalanadi : 
Reaksiyada, A modda konsentratsiyasi C
0
bo’lsin t
1
vaqtdan keyin A modda 
konsetratsiyasi C
1 
ga 
kamayadi(C
1
C
0
). 
Reaksiya tezligi quydagi formula bilan ifodalanadi. 
υ=
bu yerda c
0
– dasrlabki konsenrtatsiya [mol/l] 
c
1
– keying konsentratsiya [mol/l] 
∆t – vaqt oralig’i yoki reaksiya davom etish vaqti [sek] 
Agar c=
ifodani qo’ysak 
υ=
[mol/l sek] 
bu yerda, ∆n – modda miqdorining o’zgarishi [mol] 
V – reaktor hajmi [l] 
reaksiya maxsulotlarining reaksiya jarayonida o’zgarishi. 
Reaksiya vaqtida modda miqdorini o’zgarishini (ularning konsentrasiyalarini) 
xarakterlovchi egri chiziqlarga kinetik egri chiziqlar deyiladi. 
Geterogen reaksiya tezligi - fazalar chegara sirti birligida reaksiyaga 
kirishgan yoki reaksiya natijasida bo’lgan moddalar miqdori bilan aniqlanadi. 

---

V(geterogen) = 

/ S
*

(3) 
S - fazalar yuza sirti maydoni. 
Geterogen kimyoviy reaksiyalar tezligi mol/m
2
*
s da o’lchanadi. 
Kimyoviy reaksiyalarning qiymatlari o’zgarmas kattalik emas: vaqt o’tishi 
bilan vaqtning boshlangich momentidagi maksimal qiymatidan nolga kamayib 
boradi, agar reaksiya qaytmas bo’lsa, yoki ma’lum bir qiymatgacha kamayadi, agar 
reaksiya qaytar bo’lsa. Shuning uchun 1 - 3 formuladagi 

qiymati 

oralig’idagi 
o’rtacha qiymatdir. 
Kimyoviy reaksiyalarning tezliklari qanday o’lchanadi? Kimyoviy reaksiya - 
bu alohida olingan molekulalarning birikishidir. Alohida olingan molekulalarning 
birikishini o’lchay olamizmi - yo’q. Kimyoviy reaksiyalarni tezligini o’lchashni 
bilvosita va bevosita usullari ma’lum. 
I. Bilvosita usullar - mohiyati sistemaning konsentrasiya bilan bog’liq 
bo’lgan qandaydir fizikaviy xossalarni o’rganishga asoslangan: 
V = x
*
S 
(4) x - fizikaviy xossa
Bu xossalar%
1. Optik xossa; 
2. Elektrik xossa (elektr o’zgaruvchanlik); 
3. Vaqt oralig’ida reaksiya issiqligini o’zgarishini; 
4. Muzlash temperaturasining pasayishi; 
5. Magnit xossa; 
6 . va boshqalar. 
Bunday usullarning afzalligi shundaki ular o’rganilayotgan sistemaga ta’sir 
etmaydi va o’lchash tez boradi. 
Kamchiligi - albatta o’lchov asboblari kalibrovka qilinishi kerak va 
bog’liqlik koeffisiyent aniqlanishi zarur. 
II. Bevosita usullar - bilan reaksiya tezligini aniqlash - 2 xil usulda bo’ladi. 
1. Reaksiya gazlar ishtirokida bo’lsa, manometr yordamida bosim 
o’zgarishiga qarab: 
SO
2(r)
+ 1/2 O
2(r) 
= SO
3(r)
2. Kimyoviy analiz usullari bilan: bu usullarning moxiyati ma’lum miqdorda 
namuna olishga asoslangan va kimyoviy usullar bilan konsentrasiya o’lchanadi. 
Kamchiligi-namuna olish sistema holatini buzadi. 
Reaksiya tezligini ifodalovchi kinetik egri chiziqlari yordamida ham 
reaksiya tezligini aniqlash mumkin: 

---

C 
tg

= 


Kimyoviy reaksiyalarning tezligi turli omillarga bog’liq bo’ladi. 
Kimyoviy reaksiya tezligi quyidagi omillarga bog’liq: 
- reaksiyaga kirishayotgan moddalar konsentrasiyasiga; 
- temperaturaga; 
- reaksiyaga kirishayotgan moddalar tabiatiga aktivlanish energiyasi); 
- moddalarning maydalanish darajasida (geterogen reaksiyalarda); 
- har xil turdagi nurlanishlarga (quyosh nuri, ultrabinafsha va infraqizil 
nurlanishlar, rentgen nurlari); 
- katalizatorlarning ishtirokiga; 
- gaz bo’lsa bosimga. 
aktivlanish energiyasi kancha kichik bo’lsa, konsentrasiya, bosim, 
temperatura qancha katta bo’lsa, hamda moddalar qanchalik ko’p maydalangan 
bo’lsa yoki katalizator biron-bir nurlanish ta’sir ettirilsa kimyoviy reaksiya tezligi 
shunchalik katta bo’ladi.