Mavzu. Kimyoviy kinetika. Kimyoviy reaksiya tezligi

4. Kimyoviy kinetikaning asosiy postulati massala ta’siri qonuni 
Reaksiya tezligining konsentrasiyaga bog’liqligi massalar ta’siri qonuni 
bilan ifodalanadi: 
“O’zgarmas temperaturada kimyoviy reaksiyalarning tezligi reaksiyaga 
kirishayotgan 
moddalar 
konsentrasiyalarining 
ko’paytmasiga 
to’g’ri 
proporsionaldir” 
Masalan: A + B = C yoki aA + vB = cC + dD bu reaksiyalar uchun massalar 
ta’siri qonuni ifodasi tegishlicha: 

= kC
A 

C
B
(5) va 

= kC
A
a

C
B
b
(6) bo’ladi. 
Kimyoviy kinetikaning asosiy postuloti ehtimollar nazariyasidan kelib 
chiqadi: reaksiyaga kirishuvchi moddalar o’zaro ta’sir etishlari uchun birinchi 
shart, ularning molekulalari (zarrachalari) bir-birlari bilan to’qnashishi kerak. 
Ammo haqiqatda molekula yoki atomlar (umuman zarrachalar) bir-birlari bilan 
to’qnashmaydi, balki ma’lum masofagacha o’zaro yaqinlashadilar. Bunday paytda 

---

bir atomning elektronlari boshqa bir atomning elektr maydoni ta’siri doirasida 
bo’ladi. 
Shu vaqtdagina elektronlarning bir moddadan 2-chi moddaga o’tishi 
(elektron bulutning siljishi) yoki gruppalanishi va natijada yangi moddalar bo’lishi 
kuzatiladi. Lekin to’qnashishlarning hammasi ham kimyoviy reaksiyalarga olib 
kelavermaydi. Vaqt birligi ichida zarrachalarning to’qnashish ehtimolligi soni 
to’qnashuvchi zarralarning konsentrasiyasiga proporsionaldir. Real kimyoviy 
reaksiya murakkab mexanizmga ega. odatda u bir qancha ketma-ket yoki parallel 
boskichlar orqali utadi, ularda oraliq zarrachalar (molekulalar, atomlar, ionlar, 
radikallar) ishtirok etadi. H’ar bir boskich kimyoviy reaksiyaning elementar 
boskichi deyiladi. Reaksiya tezligini konsentrasiya bilan bog’laydigan tenglamaga 
tezlik tenglamasi yoki kinetik tenglamasi deyiladi. H’ar qanday kimyoviy 
reaksiyaning kinetik tenglamasi tajribada aniqlanadi, uni kimyoviy reaksiya 
tenglamasini ko’rinishiga qarab bashorat kilib bo’lmaydi. 5, 6 tenglamalardagi k - 
proporsionallik koeffsiyenti, ayni reaksiya tezlik konstantasi. S
A 
va S
V 
- reaksiyaga 
kirishayotgan A va V moddalarning molyar konsentrasiyalari.
k - ning fizik ma’nosi. Agar dastlabki moddalar konsentrasiyalari bir - biriga 
teng bo’lsa: S
A
= S
b
= 1; B = k bo’ladi.
Demak, tezlik konstantasi k- dastlabki moddalar konsentrasiyalari birga teng 
bo’lgandagi reaksiya tezligidir. Shuning uchun k - solishtirma tezlik deb ham 
ataladi. Kimyoviy reaksiya tezlik konstantasi (k) - reaksiyaga kirishayotgan 
moddalar konsentrasiyalariga bog’liq emas, aksincha reaksiyaga kirishayotgan 
moddalar tabiatiga va reaksiyaning borish sharoiti (t, P, kat) bilan aniqlanadi. 
Berilgan sharotitda borayotgan aniq reaksiya uchun tezlik konstantasi - doimiy 
kattalikdir. 
Agar reaksiyaga kirishuvchi moddalar gazlar bo’lsa, massalar ta’siri 
qonunini gazlarning parsial bosimlari orqali ifodalash mumkin: 
V = k P
a
A
*P
b
B
(7) 
5, 6, 7 tenglamalar gomogen (bir jinsli) reaksiyalar uchun qo’llaniladi. 
Geterogen reaksiyalarda tezlik ta’sir etuvchi moddalar yuza sirtlarning tegib 
turish kattaligiga proporsional bo’lganligi uchun, geterogen reaksiyalarning kinetik 
tenglamasi, faqat gomogen faza konsentrasiyasi bilan ifodalanadi: 
Masalan: C
(k)
+ O
2(gaz)
= CO
2(gaz)
V = k C
O2 
yoki 
4Fe
(k)
+ 3O
2
(gaz) = 2Fe
2
O
3(k)
V = kC
3
O2