Mavzu: karst hodisasi, uning hosil bo’lish sharoiti. Eroziya jarayoni. Daryo vodiylarining hosil bo’lishi reja

MAVZU: KARST HODISASI, UNING HOSIL BO’LISH SHAROITI.

EROZIYA JARAYONI. DARYO VODIYLARINING HOSIL BO’LISHI

Reja:

1. 
   Karst hodisasi
   
2. 
   Karst turlari va unga qarshi chora- tadbirlar.
   
3. 
   Eroziya jarayoni, turlari.
   
4. 
   Daryo vodiylarining hosil bo’lishi va ahamiyati.
   

Tayanch so’z va iboralar: karst hodisasi, turlari va unga qarshi chora- tadbirlar, eroziya jarayoni, tag va yon eroziya, meandra, daryo vodiylarining hosil bo’lishi va ahamiyati, eroziya jarayoni, tag va yon eroziya, meandra,daryo vodiylarining hosil bo’lishi va ahamiyati.

Yer qobig’ida va uning ustida ba’zi bir tog’ jinslari uning suvda erishi natijasida o’pirilishlar hosil bo’ladi, bu hodisaga karst hodisasi deyiladi. Karst so’zi Bolqon yarim orolidagi Karst tog’idan olingan bo’lib, o’pirilish degan ma’noni anglatadi. Karst hodisasi kimyo cho’kindi tog’ jinslari- dolomit, gips, angidrid va suvda erigan tuzlari bo’lgan boshqa tog’ jinslarida ro’y beradi. Karst hodisasi ro’y berishi uchun quydagi sharoit bo’lishi kerak:

1)Suvda eruvchi tog’ jinslari qatlamlarining qalin bo’lishi.

2)Tog’ jinslarida har xil chuqurlikdagi kenglikdagi yoriqlarning mavjudligi.

3)Suvning yoriqlar orqali singishi uchun tekis yoki bir oz qiya maydonning bo’lishi.

4)Tog’ jinsiga ta’sir etuvchi suvlarning mavjudligi va ularning kimyo tarkibi.

Tog’ jinslarida yoriqlar qanchalik ko’p bo’lsa, ularning suv o’tkazuvchanligi shunchalik ko’p bo’ladi.Agarda suvda eruvchi tog’ jinslarining qalinligi qanchalik kichik bo’lsa, ularda katta bo’shliqlar hosil bo’lmaydi. Karst hodisasi 2 turga bo’linadi:

1)Ochiq karst – qachonki karstlnuvchi tog’ jinsi yer yuzida joylashgan bo’lsa, hosil bo’ladi.

2)Yopiq karst – qachonki karstlanuvchi tog’ jinsi ustida suvda erimaydigan tog’ jinslari joylashganda ro’y beradi.

Inshootlarni loyihalashda, qurilishda eng havflisi yopiq karst hisoblanadi. Karst hodisasi natijasida hosil bo’ladigan bo’shliqlarning shakllari turlicha bo’lishi mumkin.

Karst hodisasiga uchragan tog’ jinslarida bir necha g’orlar bo’lishi mumkin, bular o’z navbatida, bir-birlari bilan yoriqlar, yo’llar orqali birlashgan bo’ladi. Ko’pgina g’orlarda ko’llarni hamda yer osti daryolarini uchratish mumkin. Nam iqlimli joylarda yer osti bo’shliqlari hosil bo’lishi natijasida vujudga kelgan cho’kmalar suv bilan to’lib, o’pirilma yoki botqoqliklar hosil qiladi.Karst hodisasi natijasida vujudga kelgan cho’kmalar suv bilan to’lib, o’pirilma ko’llar yoki botqoqliklar hosil bo’ladi. Karst hodisasi natijasida hosil bo’lgan katta-katta bo’shliqlar tufayli ko’pgina daryo, ko’llar yer yuzasida yo’qolib, ma’lum masofadan so’ng paydo bo’lishi mumkin. Masalan, Boshqirdistondagi Oq daryo yo’nalishi davomida bir necha marta yo’qolib, yana oqim bo’ylab bir necha masofadan so’ng paydo bo’ladi, yana yo’qoladi va h.k. O’zbekiston hududida ham juda ko’p karst bo’shliqlarini uchratish mumkin. Masalan, Zarafshon tog’ tizmasidagi Qirqtog’ tog’ida ko’p karst shakllari uchraydi. Bular- karrlar, voronkalar. Bu yerlarda voronkalar soni 3000 dan ko’p. Qirqtog’da karst quduqlari ham uchraydi. Kiyev nomi bilan yuritiluvchi karst chuqurligining uzunligi 2 km, kengligi 0.6 km ga teng. Kiyev chuqurligida bir necha quduqlar bo’lib, umumiy chuqurligi 10 m bo’lgan ko’l hosil bo’lgan.

Zarafshon vodiysida Chaqirkolon tog’ tizmasida uzunligi 67 m bo’lgan g’or bo’lib, u bir necha bo’limlardan iborat. Ana shu vodiyda yana Yerkamer g’ori va boshqa ko’pgina g’orlar mavjud. Qashqadaryo vodiysida ham juda ko’p karst hodisasi hosil bo’lgan bo’shliqlar uchraydi. Masalan, Sovuq buloq g’ori. Bedodsoy vodiysida joylashgan 1-Kaptarxona, 2-Kaptarxona g’orlari. Ularning uzunligi 10-15 m ni tashkil etadi.

Janubiy O’zbekiston tizmalarining Boysuntog’ hamda Nurota tog’larida ham juda ko’p g’orlar uchraydi. Ularni “Mingchuqur” deb ham ataydilar.Karst g’orlarini Chirchiq daryosining irmoqlari bo’lgan Ugam, Chotqol daryolari vodiylarida ham uchratish mumkin. Karst hodisasi tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib borish uchun o’sha joyning karst hodisasiga uchragan maydonlarining ko’p yoki ozligini va bu hodisa sabablarini aniqlash kerak bo’ladi. Agar karst hodisasiga uchragan maydonlar ko’p bo’lsa, inshoot qurilishini boshqa yerga olib o’tish kerak. Karst hodisasi kam tarqalgan joylarda ularning rivojlanmasligi uchun chora-tadbirlar qo’llash lozim bo’ladi. Karst hodisasi qurilish ishlarini qiyinlashtiradi, yer osti qazuv ishlari olib boriladigan joylarga yer osti suvlari oqib kelishi hamda ko’pincha, bu joylarda inshootlarning cho’kishi kuzatiladi. Ba’zi joylarda karst hodisasi tez rivojlanishi sababli xalq xo’jaligiga juda katta zarar keltiradi.

1943 yilda Moskva – Gorkiy temir yo’lining bir qismida, ko’tarmaning tag qismida o’pirilish ro’y bergan. 1953 yil avgust oyida esa mana shu yo’lning boshqa bir qismida ham o’pirilish ro’y berdi. Natijada diametri 25 m bo’lgan voronka hosil bo’lgan. 1966 yilning noyabr oyida esa uchinchi bir qismida o’pirilish sodir bo’ldi. O’pirilishlar 1965 yili yo’lning boshqa qismlarida ham ro’y berdi. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Yer osti inshootlarini, ayniqsa, yer osti yo’llarini qurishda, ko’pincha, karst g’orlariga hamda karst yer osti suvlariga duch keladi. Bu esa gohida o’sha qurilishning to’xtatishiga, bu esa ba’zida juda katta moddiy xarajatlarga olib keladi. Shu sababli karst hodisasi tarqalgan joylarda inshootlarni loyihalash uchun maxsus muhandis-geologik qidiruv ishlarini olib borish zarur.

Muhandis-geologik qidiruv ishlarida joylarning karstlanuvchanligini baholash katta ahamiyatga ega. Chunki inshootlarni loyihalashda ularning mustahkamligi karstlanish jarayonining tezligiga bog’liq. Bu ishlarda karst shakllarining joylashish zichligini hamda relyefi, geologik tuzilishi, yer osti va yer usti suvlarining tog’ jinslariga ta’siri aniqlanadi.

Joylarning karstlanuvchanligi 1 km yuzada hosil bo’lgan karst bo’shliqlarining soni bilan aniqlanadi. Shuningdek, bu karst bo’shliqlarining yoshini aniqlash ham muhandis-geologik ahamiyatga ega. Chunki bu orqali karstlanish jarayonining rivojlanishini oldindan bilishga imkon beradi.

Karstning yoshini aniqlash uchun karst hosil bo’lish jarayonining vaqtini bilish kerak. Buning uchun karst bo’shliqlarining tashqi tuzilishini, morfologik belgilarini aniqlash lozim. Joylarning karstlanuvchanligini baholashda karst bo’shliqlarining kengligi, uzunligi hisobga olinadi. Shuningdek, joyning tabiiy sharoiti, geologik tuzilishi, geomorfologik va gidrogeologik va iqlim sharoitlari birgalikda o’rganiladi.

Karst tarqalgan joylarning muhandis-geologik sharoitini o’rganishda hududning tektonikasi, ya’ni joydagi tektonik harakatlar, ular natijasida hosil bo’lgan tektonik yoriqlar ham batafsil o’rganiladi. Chunki bu yoriqlar orqali suvlarning harakat qilishi tezlashadi va karst hodisasiga sharoit yaratiladi. Karst hodisasini o’rganishda gidrologik sharoit, ya’ni yer usti suvlarining miqdorining o’zgarishini aniqlash lozim. Shuningdek joyda tarqalgan tog’ jinslarining suv o’tkazuvchanlik koeffitsiyentining maydon bo’yicha o’zgarishi aniqlanadi. Karstlangan tog’ jinslarining suv o’tkazuvchanlik koeffisiyenti miqdori katta bo’ladi. Gidrogelogik sharoitni aniqlashda yer osti suvlarining sathi, miqdori, harorati, ularning harakati hamda kimyoviy tarkibi o’rganiladi.

Shunday qilib, karstlanish jarayoni har tomonlama o’rganilib, uning tarqalishi va rivojlanishini oldindan aytib berish va bu ma’lumotlardan bu joylarga quriladigan inshootlarga uning ta’sirini aniqlashda foydalaniladi.Karst tarqalgan joylarning mustahkamlik darajasini aniqlashda Z. A. Makeyev tasnifidan foydalanish mumkin. Z. A. Makeyev tasnifi bo’yicha joylarning mustahkamlik darajasi 3 turkumga bo’linadi:

1. 
   Juda mustahkam bo’lmagan maydon – har yili 5-10 tagacha karst bo’shliqlari hosil bo’ladi;
   
2. 
   Mustahkam bo’lmagan maydon - 1km² yuzada har yili 5 ta chuqurlik hosil bo’ladi;
   
3. 
   Mustahkam maydon - 1km² yuzada 20-50 yil mobaynida bitta chuqurlik hosil bo’ladi.
   

Inshootlarni loyihalashda, qurilishda karst hodisasiga duch kelish mumkinligini hisobga olish va uni rivojlanish tezligini, tarqalish maydononi aniqlash zarur. Biznig Respublikamizda karst hodisasi Zarafshon, Qashqadaryo vodiysida, shuningdek Chotqol daryo va vodiylarida ko’plab uchraydi. Agar karst hodisasi tarqalgan maydon umumiy maydonning 50% va undan ko’pni tashkil etsa, bu joylarda inshootlarni qurish man etiladi.

Karst hodisasi tarqalgan joylarda inshootlarni qurish uchun quyidagi chora- tadbirlar qo’llaniladi:

1. 
   Suvda tez eruvchi tog’ jinsi tarqalgan maydonlarni yer osti va yer usti suvlaridan muhofaza qilish. Buning uchun yer usti suvlarini boshqa joyga yo’naltirish, zovurlar qurish va h.k;
   
2. 
   Tog’ jinslarining suv o’tkazuvchanligini kamaytirish maqsadida ularning yoriqlarini, darzliklarini sementlash, suyuq shisha va qatron yordamida mahkamlash ishlari
   

Karst hodisasiga qarshi chora- tadbirlar qo’llaganda karst bo’shliqlari yoshini aniqlash ham muhim geologik ahamiyatga ega. Karstlanish jarayonini rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin. Karst yoshini aniqlash uchun karst hosil bo’lish vaqtini, karst bo’shliqlarini tahqi tuzilishini, yani geomorfologik belgilariga qarab belgilanadi.

Eroziya(lotincha erosio - “yemirish") yer qobig‘ini tashkil etadigan qoyalarni oqar suv, shamol va boshqa tashqi ta’sirlardan yemirilib, joyidan qo‘porilishi yoki bir yerdan boshqa bir yerga tashilish jarayonidir. Tabiatda eroziya jarayonining quyidagi turlari mavjud:

a) Tuproq eroziyasi- tuproqni nurashi natijasida taqirlar hosil bo‘ladi.

b) Shamol eroziyasi- mustahkam tog‘ jinslarini shamol yordamida emirilishiga aytiladi.