Мавзу: Жисмоний тарбия мутахассисларининг касбий маҳоратларини такомиллаштириш

Тараққиёт тамойили. Бу тамойил жисмоний тарбия жараёнида шуғулланувчиларга 
қўйиладиган талабларнинг умумий йўналишини ифода этади ва қийинлашиб борувчи 
янги-янги вазифаларни қўйиш ва бажаришни, шулар билан боғлиқ бўлган юкламалар 
ҳажми ва интенсивлигини аста-секин ошириб боришни ўз ичига олади. Жисмоний тарбия 
ҳам машғулотдан-машғулотга, босқичдан-босқичга узликсиз ўзгариб бориш йўли билан 
доимий ҳаракатда, ўсишда бўлади. Бунда машқларнинг мураккаблиги ортиб, таoсир 
кучининг пасайиб бориши характерли белги ҳисобланади. 
Жисмоний тарбия жараёнида ҳаракат фаолияти формасининг мураккаблашиши 
билан бир қаторда, жисмоний юкламанинг ҳамма компонентлари ҳам ортиб бориши 
керак. Бу куч тезлик ва чидамлилик каби жисмоний фазилатлар такомиллаштиришнинг 
қонуниятларида кўринади. Жисмоний машқлар таъсири билан организмда бўлиб 
турадиган ижобий ўзгаришлар даражаси юкламанинг ҳажми ва интенсивлигига 
пропорционал эканлиги аниқланган. Жисмоний юкламанинг чарчашга олиб келадиган 
даражада бўлмаслигига риоя қилинса, юклама ҳажми қанча катта бўлса, мослашув 
жараёни шунча муҳим ва мустаҳкам бўлади; юклама қанча интенсив бўлса, тикланиш ва 
"ўта тикланиш" жараёнлари шунча зўр бўлади. 
Жисмоний тарбия жараёнида талабларни оширишнинг асосий шартлари енгиллик, 
индивидуаллаштириш, тизимлилик тамойилларини таҳлил қилиш уларнинг ўзаро 
мувофиқдалигини кўрсатади. Талабларни ошириб бориш янги топшириқлар ва 
юкламаларни бажаришга шуғулланувчилар тайёргарлиги мувофиқ келса топшириқ ва 
юкламалар организмининг функционал имкониятларига мос келса, ёш, жинс, индивидуал 
хусусятларга мос бўлса ижобий натижаларга олиб келади. Машқларнинг алмашиниши ва 
ўзаро алоқада бўлиши билан боғлиқ бўлган изчиллик, машғулотларнинг мунтазамлилиги 
юклама ва дам олишнинг оптимал алмашинуви ҳам асосий шартлардан ҳисобланади.
Ҳосил қилинган малакалар ва кўникмалар мустаҳкамлиги, жисмоний юкламаларга 
мослашувчанлик даражасига қараб, янги мураккаб бўлган машқларга ўргатилади. Бу 
талабларга амал қилмаслик малакаларни тўғри шаклланмаслиги, жисмоний юкламаларда 
куч келиши ҳамда машқларни бажаришда тузатилмайдиган хатоларни вужудга келишига 
олиб келади. Ўз ўрнида янги ҳаракатлар малака ва кўникмаларни шаклланишига 
тўсқинлик пайдо бўлади. Шунингдек жисмоний юкламалар оширилиш динамикаси билан 
организмнинг морфофункционал ривожланишида тафовутлар шаклланади. 

---

51 
Организм юкламага бирдан, бир пайтда кўникиб қолмайди, ҳар хил муддатлар талаб 
қилинади. Янги юкламалар таъсирига мослашиш учун ҳаммавақт маълум муддат талаб 
қилинади. Бунда функционал ва таркибий ўзгаришлар содир бўлади. Юклама динамикаси 
ўзининг изчиллиги билан характерланади. Бунда юкламани аста-секин ошириб 
боришнинг ҳилма-хил шакллари: тўғри чизиқ бўйлаб ошиб борувчи, босқичма-босқич 
ошиб борувчи, тўлқинсимон шакллари бўлиши мумкин. 
Юкламанинг тўғри чизиқли ортиб боришида юклама ҳар ҳафтада бир ўлчовда ортиб 
боради. Аста-секинлик юкламанинг бир хил меъёрда ўсиши ҳамда машғулотлар 
ўртасидаги катта вақт билан таъминланади. Босқичли ўсиб бориш юкламанинг 
машғулотлар давомида бир хиллаштириш билан таъминланади. Юкламанинг сакраши
пайтида яъни бир босқичдан иккинчи босқичга ўтишида юкламалар кескин ортади. Ва 
сакрашга қадар улар стабиллашиб боради. Юкламанинг тўлқинсимон ортиши талабларни 
секин-аста ҳамда кескин орттириб сўнгра пасайтириб бориш билан характерланади. Бу 
шаклдаги юкламанинг миқдори интенсивлиги ва изчиллиги катта бўлади. 
Жисмоний юкламаларнинг тўғри чизиқли ва босқичма-босқич ортиб бориши 
жисмоний тарбияни унча узоқ бўлмаган жараёнларда фойдаланилса катта самара беради. 
Юкламанинг тўлқинсимон ортиб бориши эса малакали спортчилар тренировка 
жараёнларида кўплаб фойдаланилади.
Жисмоний тарбия жараёнида ўқитувчилар ўқувчиларни ҳаракатларга ўргатиш ва 
жисмоний машқлар техникасини эгаллашда таълим услублари ёрдамида таълим 
босқичлари вазифаларни ҳал этадилар. Мактабда жисмоний машқларга ўргатиш жараёни 
таълим тамойиллари ва услубларини тўғри ташкил этилишига боғлиқ. Жисмоний 
тарбияда таълим жараёни ўқувчиларни жисмоний тарбия ва спортга оид махсус билимлар 
билан қуроллантириш ҳамда жисмоний машқлар ва ҳаракатлар техникаси, малака ва 
кўникмасини ҳосил қилиш вазифаларини ҳал этади. Жисмоний тарбияда шуни кўриш 
мумкинки, машқларни кўп маротаба ҳар хил талаблар асосида такрорлаш ва 
мустаҳкамлаш жисмоний машқлар техникаси бажаришда ҳеч бир қийинчилик 
бўлмслигини таъминлайди. Бу билан ҳаракат малака ва кўникмалари такомиллашиб 
боради.
Жисмоний тарбия жараёнида фақатгина жисмоний фазилатлар эмас балки аҳлоқий 
сифатлар жамоатчилик, дўстлик, ботирлик, қатъийлик, ҳамкорлик, ватанпарварлик 
хислатлари ҳам тарбияланиб боради. Шунингдек ўқувчиларни тартиб интизомга риоя 
қилиш ташаббускорлик ва фаоллилик каби сифатлар ҳам шаклланади.
Жисмоний тарбия амалиётида таълимнинг кўплаб турли услублари ва услубий 
шакллари қўлланилади.

---

52 
Услубларни қуйидаги уч гуруҳга бирлаштириш мумкин: 
а) оғзаки;
б) кўргазмали;
в) амалий.