Мавзу: Ызбек адабий тили тарихи фани ва унинг вазифалари

Mavzu: Eski o'zbek adabiy tilining shakllanishida        qarluq-chigil-uyg'ur 

til birligining ahamiyati. 

R E J A : 

1. 

Mavzuga kirish. 

2. 

«Qutadg'u bilig» asari, uning tili va uslubi. 

3. 

«Devoni lug'atit turk» asarining ilmiy-tarixiy ahamiyati. 

4. 

«Xibatul haqoyiq» asarining tili va uslubi. 

5. 

Xulosa. 

 

Eski  o'zbek  adabiy  tilining  XI-XIII  asrlardagi    taraqqiyoti,  yuqorida  eslatib 

o'tilganidek,  o'sha  davrdagi  tarixiy-siyosiy  sharoit,  ijtimoiy-iqtisodiy  va  madaniy 

voqealar  bilan  bog'liq  ravishda  davom  etdi.  Uning  rivojlanishi  dastab  Qoraxoniylar 

davrida Movarounnaxr va Qoshg'arda tarkib topgan turkiy adabiy tilning taraqqiy etishi, 

takomiliga  erishuvi  bilan  bog'langan  edi.  Aniqrog'i,  eski  o'zbek  adabiy  tili  –  bu  eski 

turkiy adabiy tilning bevosita tarixiy qonuniy davomidir, uning yana ham silliqlashuvi, 

aniq bir qolipga tushuvi va me'yorlashuvi jarayonining davomidir. 

N.A.Baskakovning  ko'rsatishicha  Qoraxoniylar  davri  adabiy  tili  asosida 

rivojlangan va keyinrroq «chig'atoy tili» nomi bilan yuritilgan til sharqiy qarluq chigil-

uyg'ur hamda g'arbiy o'g'iz-qipchoq  yoki  Oltin O'rda  –Xorazm tillari unsurlarini o'zida 

birlashtirgan holda taraqqiy etadi. Bu  til O'rta Oiyodagi barcha yozma adabiy tillarning 

shakllanishiga katta ta'sir ko'rsatdi. 

Eski  o'zbek  adabiy  tili  uning  tashkil  topishida  dastlabki  davrlardan  boshlab 

fonetik,  leksik  va  grammatik  jihatdan  qarluq-chigil  va  uyg'ur  dialekt  guruhi  negizida 

shakllangan sharqiy turkiy adabiy tilga xos barcha asosiy xususiyatlarni o'ziga singdirib 

oladi. Ayni vaqtda bu xususiyatlar eski o'zbek adabiy tilida takomilga erishgan holda bir 

qator o'zgarishlar uchraydi. Bu o'zgarishlar avvalo adabiy tilda so'z qo'llash jarayonida 

ochiq ko'rinadi. Jonli xalq tilida xos juda ko'p so'z va iboralar adabiy tilga kirib qoladi, 

ular  asosida  ko'plab  yangi  so'z  va  shakllar,  yangi  tasviriy  vositalar  yaratildi.  Adabiy 

asarlarda tilning soddaligi, ravonligiga katta e'tibor berish bilan birga xalq tiliga quyma 

iboralar,  maqol  va  hikmatli  so'zlardan  foydalanish  asosida  obrazlilikka,  badiiy 

pishiqlikka erishildi. 

Qoraxoniylar davrida va XIII asr boshlarida eski turkiy adabiy davrida va XIII asr 

boshlarida eski turkiy adabiy tilda ko'pgina adabiy-badiiy asarlar yaratildi. Bu asarlarda 

eski  turkiy  adabiy  tilning  lug'aviy  jihatdan  boy  ekanligi,  ancha  pishiq  grammatik 

shakllarga,  xilma-xil  uslubiy-tasviriy  vositalarga  ega  ekanligi  ochiq  namoyon  bo'ldi. 

«Qutadg'u  bilig»,  «Devoni  lug'otit  turk»,  «Xibatul  haqoyiq»,  «Devoni  hikmat», 

«O'g'iznoma», «Tafsir», «Qissai Rabg'uziy» kabi asarlar shu davrlarda yaratildi.             

«Qutadg'u  bilig»  -  turkiy  tilda  yaratilgan  birinchi  badiiy  asar,  turkiy 

dostonnavislikning dastlabki namunasi. Bu asar katta hajmdagi falsafiy-didaktik doston 

bo'lib,  XI  asr  adabiy  tili,  adabiyoti  va  tarixining  eng  nodir  yodgorligi  sifatida  katta 

ilmiy-tarixiy  qimmatga  ega.  Eski  turkiy  adabiy  tilning  rivojlanishida,  uning  leksik-

grammatik me'yorlarini tartibga keltirishda, ayniqsa turkiy tilning adabiy badiiy uslubini 

shakllantirishda  bu  asarning  ahamiyati  nihoyatda  katta.  Qarluq-chigil-uyg'ur  tillari 

negizida  yozilgan  bu  asar  Qoraxoniylar  davlati  xududida  yashagan  barcha  turkiy 

qabilalar  uchun  tushunarli  bo'lgan,  shu  qabilalarning  til  xususiyatlarini  o'zida 

mujassamlashtirgan.  Shunga  ko'ra  u  O'rta  Osiyodagi  hozirgi  barcha  turkiy  xalqlarning 

adabiy yodgorligi sifatida ularning umumiy til xususiyatlarini aks ettiradi. 

Axloq  va  odob,  ta'lim  va  tarbiya,  ilm-ma'rifat  masalalariga  bog'ishlangan 

«Qutadg'u  bilig»  hijriy  462  yilda,  milodiy  1069-1070  yilda,  Yusuf  Xos  Xojib 

Bolasog'uniy tomonidan Qoshg'arda yozib tugallangan va Qoraxoniylar hukmdorlaridan 

---

 

34 

Tavgach  Bugraxonga  taqdim  qilingan.  Muallif  asarning  yozilgan  yili  haqida  shunday 

deydi: 

 

Yil oltmish eki erdi to'rt yuz bila, 

Bu so'z so'zladim man tutib jan sura. 

 

Hozirgi  vaqtda  «Qutadg'u  bilig»  asarining  uchta  qo'lyozmasi  nusxasi  ma'lum. 

Bular Vena, Kohira va Namangan nusxalaridir. Vena nusxasi 1439 yilda Xirotda uyg'ur 

yozuvi  bilan  ko'chirilgan  bo'lib,  uni  XIX  asrning  birinchi  choragida  mashhur 

sharqshunos  olim  Xammer  Purgshtall  Istambulda  sotib  oladi  va  Vena  Qirollik 

kutubxonasiga topshiradi. Dostondan  olingan ayrim namunalarni fransuz olimi Jaubert 

Amedeye  1823  yilda  nashr  ettiradi.  Venger  sharqshunosi  X.Vambere  esa  1870  yilda 

asarning ayrim qismlarini nashr ettiradi, nemis tiliga tarjima qiladi. Mashhur rus olimi 

V.V.Radlov 1891 yilda shu nusxaning faksimilesini nashr ettiradi. 

«Qutadg'u  bilig»  asarining  XY  asrda  arab  yozuvi  bilan  ko'chirilgan  ikkinchi 

qo'lyozma  nusxasi  1896  yilda  Kohirada  topiladi.  1897  yilda  V.V.Radlov  shu 

qo'lyozmaning  ko'chirmasini  olgach,  1910  yilda  Vena  va  Kohira  nusxalarining 

solishtirilgan  matnlarini  va    transkripsiyasi  bilan  nemis  tiliga  mukammal  tarjimasini 

e'lon qildi. 

Bu  asarning  arab  yozuvi  bilan  ko'chirilgan  uchinchi  nusxasi  1914  yilda 

Namanganda  topildi.  O'zbek  olimi  A.Fitrat  1924  yilda  bu  nusxani  Toshkentdagi 

respublika  kutubxonasiga  keltirib  topshirdi.  U  1928  yilda  «Qutadg'u  bilig»  dan  ayrim 

parchalarni  izohlar  bilan  nashr  ettirdi.  Bu  nusxa  Vena  va  Kohira  nusxalariga  nisbatan 

ancha  mukammalroq  bo'lib,  eng  qadimiy  nusxa  ekanligi  taxmin  qilinadi.  Mashhur 

sharqshunos  S.YE.Malov  1929  yilda  shu  nusxadan  ayrim  parchalar,  uning  izohi  va 

tarjimasini  beradi  hamda  boshqa  nusxalar  bilan  chog'ishtirib,  ularning  farqlarini 

izohlaydi.  1941-43  yillarda  turk  tili  jamiyati  tomonidan  Istambulda  har  uchala 

nusxaning  faksimiliyesi  va  tarjimasi  nashr  etildi.  1951  yilda  Toshkentda  «Qutadg'u 

bilig»  asarining  o'zbek  olimi  K.Karimov  uning  transkripsiyasi  va  hozirgi  o'zbek  tiliga 

tavsifi bilan nashr ettirdi. 

«Qutadg'u  bilig»  xalq  og'zaki  ijodining  ta'siri  ostida  yaratilgan  yozma  

adabiyotning  turkiy  tildagi    birinchi  namunasidir.  Buni  asarning  mundarijasi,  badiiy-

tasviriy  vositalari,  asarning  tili  va  unda  ishlatiladigan  maqolalar,  hikmatli  so'z  va 

iboralar ham ko'rsatib turadi. Mas:  «Qutadg'u bilig»da keltirilgan har bir hikmatli so'z 

va  iboralarning  o'sha  davr  qabilalari  tilida  qo'llanilganligini  «Devonu  lug'atit  turk»  va 

«Xibatul haqoyiq» asarlarining til faktlari ham tasdiqlaydi. Bu asar til jihatidan X-XII 

asarlarda O'rta Osiyo va Sharqiy Turistonda tashkil topgan turkiy adabiy tilda yozilgan 

bo'lib,  Qoraxoniylar  davlati  tarkibiga  kirgan  barcha  turkiy  qabilalar  uchun  tushunarli 

bo'lgan,  ularning  tilida  uumiy  xususiyatlarini  birlashtiradi.  Bu    «Qutadg'u  bilig»ning 

kirish  qismida  keltirilgan  «mochin  alimlari  va  hakimlari  kamug  ittifoq  bo'ldilar,  kim 

mashriq  viloyatinda,  Turkiston  ellarida  Bugraxon  tilida  bu  kitobdan  yaxshirak  xargiz 

kimarsa tasnif qilmadi» kabi fikrlar  ham  tasdiqlaydi. 

«Qutadg'u  bilig»ning  muallifi  o'z  asarinin  hammaga  tushunarli  bo'lishi  uchun 

o'sha  davrdagi  qabilalar  tilida  mavjud  bo'lgan  umumiy  va  xususiy  tomonlarni  hisobga 

olgan  holda  ularni  umumlashtirdi.  Til  taraqqiyotiga  mos  ravishda  tilga  ko'pgina  yangi 

shakllar, yangi iboralar kiritdi. O'z asari tilining sodda, tushunarli, uslub jihatdan ravon, 

silliq  bo'lishiga  katta  e'tbor  beradi.  Xalq  tilida  so'z  qo'llash  tajribasiga  mos  ravishda 

adabiy  tilni  juda  ko'p  yangi  so'z  va  iboralar  bilan  boyitdi,  ularni  ma'lum  me'yorga 

keltirishga harakat qiladi. 

---

 

35 

Titl  xususiyatlari  nuqtai  nazaridan  «Qutadg'u  bilig»  asarida  «y»  o'rnida  «d» 

qo'llash xodisasi ustun turadi: adak, kodazbedug, budun kabi. 

Bedug bilgi birle ukush erdami 

Biliglig ukushlug bodun kedumi. 

 

(Bilimi buyuk hunarli ko'p, bilimli, zakovatli xalqning sarasidir). 

So'z  oxirida  kelgan  jarangsiz  undoshlarning  jaranglashishi  ancha  sezilarli:  tiring, 

kurkluk,  bitig,  bilig,  uchug',  bishig,  uxshag  kabi.  Bunday  xodisani  «Devoni  lug'otit 

turk» asarida ham ko'rish mumkin. Aksariyat hollarda jo'nalish kelishiga affiksining  –

ka,  (ke)  varinati  qo'llanadi,  -ga  (ge)  varinati  esa  nisbatan  cheklangan  holda  ishlatiladi: 

Necha ishkishike keneshgu kerak –har qanday ishni kishilarga kengashish kerak; 

Karaka  yaguma  ey  asli  orun,  orunge  kara  terk  yukarul  kurun  -  qoraga 

yaqinlashma, ey asli oq, oqqa qora tez yuqadi kabi. 

Kishilik  ko'rsatish  olmoshlariga  jo'nalish  kelishigi  affiksining  –ar  varianti 

qo'shilib  kelishik  holatlari  ham  uchraydi:  Munar  mengetu  aydi  shair  bu  suz  –  Bunga 

o'xshab shoir shu so'zlarni aytdi. Inonva anar beroye bolga elig. – Unga ishonsa, qo'liga 

ish toshirsa bo'ladi.  

Chiqish kelishigi affiksi ko'pincha tanvin bilan yozilgan da («da») tarzida beriladi: 

anda  dan  naru-undan  nari;  yuzda»  bir-yuzdan  bir.  Ukushda»  adin  erdamlerig  kishi 

Ugrenur  o'tru  elig-o'quvchidan  boshqa  fazilatlarni  o'rganadi,  so'ngra  qo'li  ishga 

qovushadi. 

Tushum  kelishigi  asosan  –ni,  -ni  shaklida  kelsa  ham  ba'zan  –g,-g'  shakli  ham 

uchraydi: 

 

Severig sevugsiz kilayin tesa 

Tilin aygu nani tidib bermasa. 

 

(Kim  sevuvchini  sevmaydigan  qilayin  desa,  va'da    qilingan  narsani        tiyib, 

bermaydi).  

Fe'lning  –sar  affiksl  shat  maylining  shakli  uchramaydi,  asosan  –sa  se  shakli 

ishlatiladi: Koni sozlasa kor asgi okush –so'zni to'g'ri so'zlasa kur, foydasi ko'p. 

 

Er ul Er turar kor kishiler ara 

Yurib til kordezse bu bulsa tore 

 

(Shu kishi erdirki, kishilar oraisda yurb tilga ehtiyot bo'lsa, turdan joy olsa). 

Sifadoshning –duk,-duk,-gali, gali affikslari shakli ham uchraydi: Olumug kulugli 

er oldirur olur. 

(O'limni tilovchi kishi o'ldiradi, o'zi ham o'ladi). 

O'tgan zamon sifatdoshining ko'pgina  –mish, -mish, ba'zan  –tachi, -dachi affiksli 

shakllari qo'llanishi bilan birga –gan, -gei affiksli shakllari ham ishlatiladi: 

 

Naku ter eshitgil seringen kishi, 

Serinse eter Er buzulmish ishi. 

 

( Sabr qilgan kishi nima deydi, eshitgin, kishi sabr qilsa, buzilgan ishini tuzatadi). 

 

Serib turdachi er orun kush tutar. 

(Sabr qilib turuvchi kishi oqqush tutadi). 

 

---

 

36 

O'xshatish,  chog'ishtirish  ma'nolarini  ifodalovchi  –dek  iffiksi  o'rinlarda  –teg 

shaklida keladi. Bu xodisa –teg affiksining yetmoq fe'li asosida yuzaga kelganligi bilan 

bog'liq  bo'lishi  mumkin.  (g  va  y  tovushlarining  almashinishi  va  metateza  xodisasi 

asosida): teg-tey-yet kabi:  yeturgil-teyurgil-tegurgil. Tiriklik tedukun bu yelteg kechar. 

«Qutadg'u  bilig»ning  leksik  xususiyatlari  bo'yicha  shuni  qayd  qilish  kerakki,  unda 

qo'llangan  so'zlarning  aksariyati  umumturkiy  leksik    qatlamni  tashkil  qilib,  u  hozirgi 

barcha turkiy tillar uchun mushtarakdir. Ular hozir ham qo'llanadi va bir xil tushuniladi. 

Ko'p asrlik tarixiy taraqqiyot natijasida ko'pgina turkiy tillarda bu so'zlarning ayrimlari 

arxaiklashib, iste'moldan tushib qolgan, ba'zilari esa ma'lum fonetik va leksik-semantik 

o'zgarishlarga  uchragan  holda  hozir  ham  ishlatiladi:  bogu-dono,  asig-manfaat, 

foyda,saran-xasis,  konilik-to'g'rilik,  toru-adolat,  topuk-xizmat,  tishi-ayol,  kumaru-

esdalik. Asiglig kumar rumni kodtum seme – foydali esdaligimni senga qoldirdim. 

Asarda  arab  va  fors-tojik  tillaridan  qabul  qilingan  ko'pgina  so'z  va  iboralarning 

ham ishlatilganligini ko'rish mumkin. 

«Qutadg'u  bilig»  eski  turkiy  adabiy  tilning  turlicha  uslublarining  shakllantirish, 

tartibga  keltirish  va  rivojlantirishda  muhim  ahamiyatga  ega  bo'ladi.  Bu  asar  asosida 

dastlab turkiy tilning adabiy-badiiy uslubining eng muhim belgisi va xususiyati bo'lgan 

uning  estetik  vazifasi,  badiiy  nafosat,  uning  ta'sirchanligi  va  obrazliligi,  badiiy  zavq 

berish  kabilar  bu  asarda  to'la  mujassamlashgan.  Unda  ijtimoiy  hayot,turmushning  turli 

sohalari  bilan  bog'liq  ravishda  ijtimoiy  nutq  uslubiga  xos  so'z  va  iboralarning  keng 

ishlatilganligini ko'rish mumkin. 

 

Ukushlug ukar ul, biliglik bilir, 

Biligli, ukugli tilakka yetar. 

 

Asarda  tabiblik,  kosiblik,  savdogarlik,  dehqonchilik  kabi  sohalar  va  shu  soha 

kishilariga munosabat bildirish asosida turkiy tilning kasb-hunar, ishlab chiqarishga oid 

uslubi  shakllantirilgan.  Jumladan,  shoir  temirchi,  duradgor,  bo'yoqchi,  uymakor  va 

rassomlar haqida gapirib, shunday deydi: 

 

Bu dunya etigi bulardin turur, 

Ajunda tan ishlar bulardin torur. 

(Bu dunyoning go'zalliklari bulardandir, olamdagi xayratomuz ishlar bulardan 

chiqadi). 

 

Turkiy  urug'  va  qabilalar  tillarning  xususiyatlarini,  ularning  tarixi  va  lug'at 

boyligini o'rganishga bag'ishlangan «Devoni lug'otit turk» asari o'z davrining iste'dodli 

olimi  Maxmud Ibn Xusayn ibn Muhammad dil Qoshg'oriy tomonidan 1072-83 yillarda 

arab tilida yozilgan. Ko'pgina ilmiy adabiyotlarda Maxmud Qoshg'oriy o'z asarini 1072-

1073 yillarda yozib tugatgan deb taxmin qilinadi. Ammo bu asarning hajmi, unda bayon 

qilingan materiallarning miqyosi uni bir-ikki yilda yozish mumkin emasligini ko'rsatadi. 

Asarning  yozlishi  sanasi  haqida  «Devoni  lug'otit  turk»  asarida  muallif  tomonidan 

qiziqarli ma'lumotlar berilgan. Bu faktni E.I.Fozilov ham qayd etgan. 

Maxmud Qoshg'oriy  XI asrda O'rta Osiyo xalqlari oraisda yetishib chiqqan  yirik 

adabiyotchi,  tilshunos,  tarixchi,  geograf  va  etnograf  olimdir.  U  o'zining  butun  ilmiy-

ijodiy faoliyatini o'z xalqining tilini, tarixini, uning xalq og'zaki ijodiyotini, joylashgan 

hududini, urf-odatini va umumiy turkiy xalqlarining moddiy  va ma'naviy madaniyatini 

o'rganishga,  uni  keng  targ'ib  qilishga  bag'ishladi.  U  turkiy  urug'  va  qabila  tillarini, 

ularda  qo'llangan  so'zlarning  leksik-grammatik  xususiyatlarni,  so'zning  ma'no  va 

---

 

37 

shakllarini,  talaffu  me'yorlarini  chuqur  o'rganish  asosida  dastlab  «Javohir-un  naxv  fi 

lug'otit turk» asarini yozadi. Ammo bu asar bizgacha yetib kelmagan. 

Maxmud Qoshg'oriyning «Devoni lug'otit turk» asarini yozishdan ilgari ko'p yillar 

davomida  turkiy  qabilalar  orasida  yurib,  ularning  tillarini  va  urf-odatlarini  sinchiklab 

o'rganadi, juda ko'p miqdorda leksik material-so'z  va iboralar, she'riy parchalar, maqol 

va  hikmatli  so'zlar  to'playdi,  ularni  o'zaro  chog'ishtiradi  va  umumlashtiradi.  Bu  haqda 

«Devoni  lug'atit  turk»  asarida  shunday  fikrlar  keltiriladi:  «Men  turklar,  turkmanlar, 

o'g'izlar,  yag'molar,  qirg'izlar  shaharlarini,  qishloq  va  yaylovlarini  ko'p  yillar  kezib 

chiqdim, lug'atlarni to'pladim, turli xil xususiyatlarini o'rganib aniqlab chiqdim. Men bu 

ishlarni  til  bilmaganligim  uchun  emas,  balki  bu  tillardagi  har  bir  kichik  farqlarni  ham 

aniqlash uchun qildim... Ularni  har tomonlama puxta bir asosda tartibga soldim». 

Bizgacha  «Devoni  lug'otit  turk»  asarining  birgina  qo'lyozmasi  nusxasi  yetib 

kelgan, u 1914  yilda Turkiya Diyerbakr  shahrida topilgan, hozir Istambulda saqlanadi. 

Devon  1915-1917  yillarda  turk  olimi  R.Rifat  tomonidan  Istambulda  uch  tomlik  kitob 

shaklida  nashr  etilgan.  1928  yilda  sharqshunos  olim  K.Brokkelman  bu  asarni  nemis 

tiliga tarjima qilib nashr etadi. 1938-1940 yillarda turk olimi Basim Atalay uni usmonli 

turk  tiliga  tarjima  qilib  nashr  ettiradi.  1960-63  yillar  davomida  tilshunos  olim 

S.Mutalibov «Devoni lug'otit turk» asarini o'zbek tiliga tarjima qilib nashr ettiradi. 1967 

yilda uning indeks lug'ati bosilib chiqadi. 

«Devoni  lug'atit  turk»  asari  ikki  asosiy  bo'limdan  iborat  –  muqaddima  va  lug'at 

qismdan  iborat.  Muqaddima  muallifning  o'z  oldiga  qo'ygan  maqsadi,  devonning 

tuzilishi,  turkiy  qabilalar  tillarining  xususiyati  va  ularni  o'rganishning  ahamiyati  bu 

tillarda bo'lgan ayrim farqlar, shuningdek, asarda ishlatilgan yozuv, fe'ldan ot yasalishi, 

ot va  fe'llardagi orttirma belgilar, so'z va harflarning oldin (keyin kelish tartibi kabilar 

haqida qisqacha ma'lumot beriladi. Lug'at bo'limida esa X-XII asrlarda turkiy qabilalar 

tlida keng qo'llangan so'zlarga ilmiy tarixiy jihatdan izohlar beriladi. Bunda ham asosiy 

diqqat keng  iste'molda bo'lgan so'zlarga qaratilgan, qo'llanishi cheklangan, iste'moldan 

chiqqan so'zlarga esa izoh berilgan emas. Demak, o'sha davr tilida so'zlarning qo'llanish 

darajasi,  ularning  faol  yoki  sustligi,  so'z  ma'nolarining  o'zgarishi  kabi  hodisalarga 

ko'proq e'tibor beriladi. 

So'z  turkumlari  devonda  ikkita  –  ism  va  fe'llarga  ajralib  izohlanadi.  Har  ikkala 

guruhda ham  oldin (hamzali) harfla – unlilar (a,o,u,i kabi)  keyin tartib asosida undosh 

harflar  bilan  boshlanadigan  so'zlar  berilgan.  «Devon»da  ko'p  ma'noli  so'zlar  va 

omonimlar,  sinonimlar  va  antonimlar,  so'zlarning  to'liq  va  qisqa  variantlari  haqida 

yetarli  ma'lumotlar  berilgan:  ogur-  vaqt  (ne  ogurda  keldik),  joyida  (bu  ish  ogurlug 

boldi), badal, evaz ( atka ogur oldim); tabib –umchi, sinduv, ko'p-o'gush, talim kabi. 

«Devon»da  fonetika,  morfologiya  va  dialektologiya  masalalarini  yoritishga 

bag'ishlangan  alohida  boblar  berilgan  emas.  Ammo  so'z  ma'nosi  va  shakllari  bayonida 

ularning turlicha qabila tillaridagi qiyosiy izohini berish jarayonida shu masalalarga oid 

qiziqarli  va  qimmatli  farqlar  bayon  qilinadi.  Jumladan,  Maxmud  Qoshg'ariy  devonda 

fonetika  masalalari  sohasida  tovush  bilan  harf  munosabatini  aniqlaydi.  Uning 

ko'rsatishicha,turkiy  tillardagi  barcha  tovushlarni  ifodalash  uchun  amalda  bo'lgan 

yozuvdagi  18  ta  harf  yetarli  emas,  balki  shu  harflarga  maxsus  belgilar  qo'yib  yozish 

asosida  yana  7  harf  qo'shib  talab  qilinadi.  Shu  asosda  u  turkiy  tildagi  tovusharnng 

xususiyatini  bayon  qiladi:  so'zlarda  tovushlarning  qattiqligiva  yumshoqligi  hamda 

ularning cho'ziqroq talaffuz qilinishi xodisasini izohlaydi, aniq misollar keltiradi. Tor va 

keng,  qisqa  va  cho'ziq  unlilarning  xususiyati,  talaffuzini  aniqlab  beradi. 

M.Qoshg'oriyning o'sha davr fonetikasiga bergan izohlari turkiy tillar fonetikasi uchun 

qimmatlidir. U tovush va harflar o'rtasidagi munosabatni birinchi marta aniqladi. 

---

 

38 

Asarda  tovush  tushishi,  tovush  almashinishi,  assimilyasiya  kabi  qator  fonetik 

o'zgarishlar  va  ularning  ahamiyati  haqida  qiziqarli  fikrlar  bayon  qilingan.  Jumladan, 

o'sha  davr  turkiy  qabilalar  tiliga  xos  quyidagi  fonetik  xodisalar  haqida  ma'lumotlar 

berilgan.  Unlilardagi  kenglik  va  torlik,  cho'ziqlik  va  qisqalik,  undoshlar  tizimidagi 

sodda va kombinator undoshlar, ulardagi jaranglilik va jarangsizlik undoshlarning qator 

kelishi xodisalarini bayon etadi. 

Turkiy tilida so'z boshida kelgan y tovushi o'g'iz tilida tushib qoladi: yelkin-elkin, 

yiglig suv –ilig suv kabi. 

Y-j    xodisasi,  ya'ni  turklar  tilida  so'z  boshidagi  y  tovushi  o'g'izlarda  j  ga  o'tadi: 

yinju-jinju (gavhar), yug'du-jug'du (tuya yungi). 

Y-n  so'z  o'rtasida  va  oxirida  kelgan  y  tovushi  arrgu  tilida  n  ga  o'tadi:  koy-kon, 

jigay-jigan  (kambag'al),  qayu  nen  (qaysi  narsa)  m-b.  so'z  boshida  m  tovushi  o'g'iz, 

qipchoq, suvorlar tilida b bilan aytiladi: men bardim –ben bardum, mun-bun (sho'rva). 

T-d  so'zdagi  t  tovushi  o'g'izlarda  d  ga  o'tadi:  tevay-devay  (tuya),  ot-od  (teshik). 

Aksincha    turklarda  so'zdagi  d  tovushi  o'g'izlarda  t  ga  o'tadi:  bogde-bokte  (xanjar), 

yigde-yikte (jiyda). 

D-z-y.  turklar  tilida  so'zdagi  d  tovushi  qipchoq,  yamak,  suvoralarda  z  ga  o'tadi: 

yag'mo, tuxsi, yaboku, tatar va o'g'izlarda esa y tovushi bilan  almashtiriladi: adak-azak-

a yak, karin todti-karin toydi; kadin-kazin-kayin (qayin daraxti). 

«Devoni lug'atit turk»da turkiy tillarga xos so'z yasalishi va  morfologiya sohalari 

bo'yicha  ko'pgina  qiziqarli  fikrlar  berilgan.  Jumladan,  fe'ldan  ot  yasalishiga  oid  (keng 

ma'noda) qator yasovchi affikslar (harflar) keltiriladi  : -(g)a: bilge (bildi, bilig asosida), 

oge –aqlli, bilimdon (udi-tushundi so'zidan). 

uva- taom nomi (uvdi –burdaladi so'zidan) 

-ma (me): kesme orma ( urma soch) 

-ch komech (non ma'nosida), kumdi fe'lidan; sevinch. 

-sh urush, tokush, bilish. 

-(a)k,-(e)k:  targak  (taroq),  orgak  (o'roq),  kesek  (narsaning  bo'lagi),  etuk  –

yopinchiq kabi. 

Fe'l  shakllari  yasalishi  masalasida  orttirma,  birgalik,  o'zlik  va  majxul  nisbatlari, 

shuningdek orzu-istak ma'nolarini ifodalovchi shakllar yasovchi –t,-i,u)sh, -sa, se-( ,i)l, -

(i,i)n kabi affikslar keltiriladi: bardi-baturdi, urushdi-turushdi, ichsadi, atildi, alindi, boz 

tokildi kabi. 

«Devoni  lug'atit  turk»da  berilgan  she'riy  parchalar,  maqol  va  hikmatli  so'zlar 

asosida  bu  davr  tilida  qadimgi  turkiy  yodgorliklarga  xos  shakllarning  iste'molda 

bo'lganligini ko'rish mumkin.  Bular tushum kelishigining  –i, u)g,  -(i,u)g  shakli: Tabug 

tash  yarar,  tash  bashig  yarar;  jo'nalish  kelishigining  –garu,  geri,  -ra  –re  turi:  yagikaru 

kirish  kildim  –dushmanga  hamla  qildim:  -n  affiksli  qurol-vosita  kelishigi  shakli:  Alin 

arslan  tutar,  kuchun  konuk  tutma  –  xiyla  bilan  arslon  tutish  mukin,  zo'rlik  bilan 

qo'g'irchoq  ham  tutib  bo'lmaydi;  shuningdek  –  dachi,  -dechi,-gli,-duk,  affiksli 

sifatdoshlar  (boldachi  buzagu  okuz  ara  belguluk  –bo'ladigan  buzoq  ho'kizlar  orasida 

ma'lum; (ol meni suvdin kechrugli erdi. Bulmaduk nena sevinmen – topilmagan narsaga 

sevingang kabi ) ham uchrab turadi. 

«Devoni  lug'otit  turk»da  juda  ko'p  turkiy  qabilalar  haqida  aniq  ma'lumotlar 

keltirilgan.  Bu  qabilalarning  tarixi,  joylashish  o'rni,  geografik  sharoiti,  turmush  tarzi 

kabilar ayniqlangan. Bir tomondan, shimolda g'arbdan sharqqa qarab bajanak, qipchoq, 

o'g'iz,  boshqirt,  basmil,  qirg'iz,  tatar  va  ikkinchi  tomondan,  janubdan,  janubda  chigil, 

tuuxsi,  yag'mo,  uyg'ur,  jumul  va  boshqa  qabilalar,  ularning  bir-biriga  munosabati  va 

tillari to'g'risida juda aniq ma'lumotlar beriladi. O'g'izlar va qipchoqlarning tillari sheva 

xususiyatlariga  qarab  y-j,  m-b,  t-d  ga  o'tish    blan  xarakterlanishi,  o'sha  davrdayoq 

---

 

39 

qipchoq,  tuxsi,  yagmo  tillarida  «ch»  fonemasining  yo'qligi,  uning  o'rnida  «sh» 

ishlatilganligi ko'rsatiladi. Bu esa hozirgi qozoq, qoraqalpoq va nugay tillari uchun xos 

xususiyatdir. 

Shunday  qilib,  Maxmud  Qoshg'ariyning  «Devoni  lug'otit  turk»  asarida  X-XII 

asrlarda  yuqori  Chindan  O'rta  Osiyogacha  bo'lgan  katta  hududda  yashagan  turkiy 

qabilalarning  tillari,  jonli  so'zlashuv  nutqi  va    dialektlariga  xos  xususiyatlar  izohlab 

beriladi.  Asarda  juda  boy  va  qimmatli  lingvistik  material  bilan  birga  o'sha  davrda 

yashagan  xalqlarning  tarixi  va  etnografiyasi,  ijtimoiy-iqtisodiy  axvoli,  ular  yashagan 

hududning geografik-tabiiy sharoiti kabilar to'g'risida juda ko'p ma'lumotlar keltiriladi. 

Demak, tukiy xalqlarning tarixini, madaniyatini, adabiyotini va  san'atini, ularning 

yashash  sharoiti  va  urf-odatlarini  o'rganishda  «Devoni  lug'otit  turk»  juda  katta 

qimmatga ega asar hisoblanadi. Bu asar ayniqsa, turkiy  tillarning, ularning rivojlanish 

xususiyatini, o'zaro bir-biriga   ta'siri masalalarini aniqlashda juda muhim manba bo'lib 

xizmat  qiladi. U faqat tilshunoslik asari bo'libgina qolmay, o'z davrining qobusnomasi 

hamdir.  Chunki  unda  turli  xalqlarning  tarixi,  ijtimoiy-siyosiy  ahvoli,  urf-odati,  tabiiy 

sharoiti, etnografiyasi hamda adabiyoti haqida qimmatli manbalar bor. 

Qadimgi  turkiy  adabiy  tilning  X-XII  asrlaridagi  holati  va  xususiyatlarini,  uning 

taraqqiyotni  o'rganishda  muhim  yodgorliklardan  biri  «Xibatul  haqoyiq»  asaridir.  Asar 

XII  asr  boshlarida  iste'dodli  adib  Ahmad  Yugnakiy  tomonidan  yozilgan.  Bu  asar  XY 

asrdan XX asrning boshlarigacha fan olamida ma'lum emas edi. Turk olimi Najib Osim 

birinchi 

jahon 

urushi 

boshlarida 

Istambuldagi 

As-Sofiya 

ibodatxonasining 

kutubxonasidan shu asarning bir qo'lyozma nusxasini topadi va uni  1915 yilda usmonli 

turk  tiliga  qilingan  tarjimasi,  ayrim  sharhlar  va  lug'ati  bilan  birga  nashr  ettiradi.  1951 

yilda  Arat  Raxmatiy  bir  necha  qo'lyozmalar  asosida  asarning  qiyosiy  matnini  nashr 

etadi.  Yirik  sharqshunos  olimlar  YE.E.Bertels,  A.M.Shcherbak,  o'zbek  olimlaridan 

N.M.Mallayev,  K.Maxmudov  asar  yuzasidan  tadqiqot  ishlari  olib  boradilar.  Ayniqsa, 

K.Maxmudov  tomonidan  bajarilgan  ishlar  o'zbek  adabiyoti  va    o'zbek  tili  tarixini 

o'rganishda  muhim  ahamiyatga  egadirlar.  1972  yilda  «Xibatul  haqoyiq»  asarining 

tanqidiy matnini, fonetik va morfologik xususiyatlarin,  transkripsiya, sharx va lug'atini 

e'lon qildi. 

«Xibatul  haqoyiq»  didaktik  asar  hisoblanadi.  Unda  ahloq-odob  masalalari,  ilm-

fanni  egallash,  ma'rifatparvarlik  g'oyalari  targ'ib  qilinadi.  Asarda  saxiylik,  kamtarlik, 

fozillik,  ezgulik,  to'g'rilik,  ilm-ma'rifat  kabi  masalalar  ulug'lanadi,  johillik,  baxillik, 

laqmalik, manmanlik, xushomadgo'ylik kabi illatlar esa, aksincha, qattiq qoralanadi. 

Turkiy  tillar,  jumladan,  o'zbek  tili  tarixini  ilmiy  ravishda  chuqur  o'rganishda 

«Xibatul  haqoyiq»  asari  eng  muhim  manbalardan  biri  hisoblanadi.  O'sha  davrdagi 

qabila  tillarning  xususiyatini  aniqlash,  ularning  bir-biriga  ta'siri,  rivojlanishi,  o'zaro 

qo'shilib  ketishi  va  markazlashishi  asosida  xalq  (elat)  tillarining,  ayniqsa,  o'zbek  xalq 

(elat)tilining tashkil topish va shakllanish jarayonini belgilashda bu asarning ahamiyati 

nihoyatda kattadir. X-XII asrlarda maydonga kelgan asarlar bilan keyingi davrlarda yoki 

umuman,  XIX  asrgacha  yaratilgan  asarlarning  tilini  qiyosiy  o'rganish,  ulardagi 

umumiylik va farqlarni aniqlashda  ham yordam beradi. 

«Xibatul  haqoyiq»  asarining  tili,  uning  leksik  xususiyati,  tovush  tarkibi  va 

grammatik  qurilishi,  bir  tomondan:  «Qutadg'u  bilig»  asariga  yaqinlashsa,  ikkinchi 

tomondan, «Qisas-ul anbiye»ga (XIII-XIY) o'xshab ketadi. Bu asarni chuqur o'rgangan 

YE.E.Bertels  qadimgi  o'zbek  adabiy  tildan  (aniqrog'i  eski  turkiy  adabiy  tildan)  klassik 

o'zbek  adabiy  tiliga  o'tishda  «Xibatul  haqoyiq»  asari  ko'plik  vazifasini  bajargan  deb 

ko'rsatadi.  Darhaqiqat,  asar  tiliga  xos  lug'aviy  qatlamlar,  fonetik  va  grammatik 

xususiyatlarning qarluq, chigil,  yag'mo, uyg'ur tillari negizida tashkil topgan adabiy til 

bilan  mushtaraklikka  ega  ekanligi,  ayniqsa,  keyingi  asrlarda  bitilgan  asarlar  tiliga 

---

 

40 

yaqinligi  kabilar  eski  turkiy  adabiy  tildan  eski  o'zbek  adabiy  tiliga  o'tishda  «Xibatul 

haqoyiq»ning ko'prik bo'lganligidan dalolat beradi. 

Asar  o'zining  leksik  xususiyatlari  bilan  o'sha  davrdagi  eski  turkiy  adabiy  tilning 

lug'aviy  boyligini  aks  ettiradi.  Moddiy-madaniy  hayotining  turli  sohalariga  oid 

tushunchalarni ifodalovchi, hamma uchun tushunarli, sodda, yasama va qo'shma turkiy 

so'zlar  asar  lug'atining  asosini  tashkil  qiladi:  ata,  ana,  ariksiz(foydasiz)  ezgu,  bash, 

bezek,  berim  (  berish),  yuz,  yigit,  kichik,  negu,  sevunch,  tamug,  ulug'  kabi.  Shu  bilan 

birga  arab  va  fors-tojik  tillaridan  qabul  qilingan  so'zlar  ham  ko'p  uchraydi:  saadat, 

saxavat, muruvvat, insaf, do'st, zamon, dad, gul, vafa baxil, bina, amanat, aziz kabi. 

Asarning  tili  o'z  fonetik  xususiyatlari  jihatidan  XI-XIII  asrlarda  yaratilgan 

yodgorliklar  bilan  umumiylikka  ega.  Shu  bilan  birga  eski  o'zbek  adabiy  tili  uchun 

xarakterli  bo'lgan  xususiyatlarning  ham  vujudga  kela  boshlaganligini  ko'rish  mumkin. 

«Xibatul haqoyiq» asarining tilini o'rganish unda 9 ta unli mavjud ekanligini ko'rsatadi. 

Ko'p hollarda singarmonizmning lab ohangdoshligi buzilgan. 

O'sha  davrdagi  boshqa  yodgorliklarda  bo'lganidek,  asar  tilida  z  tovushining 

saqlanganligini,  uning  birmuncha  ustunligini  ko'rish  mumkin.  Ayni  zamonda  bu 

tovushning y ga o'ta boshlaganligi ham ko'rinadi. Kezingi-keyingi, kozim-kiyim, kazgu-

qayg'u, kozi-quyi, kozib-qo'yib. 

 

Achunda at ezgu kozub bardi kor, 

(Dunyoda yaxshi ot qoldirib ket, kur) 

Xarislikni koyur xaris er kachan. 

(Xaris kishi xarislikni qachon qo'yadi). 

 

Asarda  sonor    tovushlardan  keyin  jarangsiz  t  ning  jarangli  d  undoshga  o'tish 

xodisasi ham   XI-XIII  asrlar  yodgorliklari  uchun  xos  xususiyat  hisoblanadi:  emdi, 

qutuldi, sozundin, erdem, kendu. 

Ko'rinadiki, «Xibatul haqoyiq» asari fonetik xususiyati jihatidan XI-XIII asrlarda 

yaratilgan boshqa yodgorliklarga o'xshasa ham, o'ziga xos xususiyatlarga ham ega. 

Jo'nalish  kelishigining  qadimgi  turkiy  til  uchun  xos  bo'lgan  –garu,  ge    shakllari 

qo'llanmaydi, asosan –ge, -ga, (-ke, ka) –e, -a affiksli shakllar ishlatiladi. 

Demak,  «Xibatul  haqoyiq»  asari  leksik,  fonetik  va  grammatik  jihatdan  birinchi 

navbatda  X-XII  asrlarda  qo'llangan  turkiy  adabiy  tilning  barcha  xususiyatlarini  aks 

ettiradi,  turkiy  qabila  tillarining  ancha  rivojlanganligini,  ma'lum  tizimga  kela 

boshlaganligini  ko'rsatadi.  Shu  bilan  birga  bu  asar  o'zining  til  xususiyatlari  jihatidan 

ma'lum tafovut va farq bo'lishiga qaramay, ko'p jihatdan XIII-XIY  asrlarda yaratilgan 

asarlarning  tili  bilan  umumiylikka  ega.  Ayni  vaqtda  bu  esa  asar  orqali  turkiy  adabiy 

tilidan  eski  o'zbek  adabiy  tiligao'tishdan  katta  qadam  qo'yilganligi,  unga  yaqinlashib 

kelinganligi ham aniq bilinadi. 

Alisher Navoiy «Nasoyim-ul muxabbat»da adib Axmad Yugnakiy haqida bunday 

deydi:  «Va  aning  tili  turk  alfozi  bila  mavoiz  va  nasoikka  guye  ermish.  Xeyli  elning 

muktadosi  ermish.  Balki  aksar  turk  ulusida  xikmat  va  nuqtalari  shoye'dur»  va  uning 

quyidagi baytini keltiradi: 

Sonakka iliktur, erenge bilik, 

Biliksiz eran ul iliksiz sonek.