|
Mavzu: O'zbek adabiy tilining XII asrdan keyingi takomili
R E J A :
1.
XI-XIII asrlarda turkiy adabiy tilda yozilgan adabiy-badiiy yodgorliklar.
2.
Eski turkiy til davri.
3.
Xulosa
Qadimgi turkiy bosqichning ikkinchi dasriga eski turkiy til deyiladi. Bu davr
asosiy turkiy qabilalar va elatlar tillarining to'la shakllanishi va rivojlanishi davri bo'lib,
XI-XIII asrlarni, ya'ni Qoraxoniylar davlati va mo'g'ullar hukmronligi davrini o'z ichiga
oladi. Bu davrda barcha turkiy xalqlar va tillar to'la shakllanadi. Ular o'zlarining asosiy
belgilari jihatidan turkiy tillarning hozirgi holatiga ancha yaqin bo'lgan tarzda
rasmiylashadi.
Tarixiy manbalarning ko'rsatishicha, X asrda qarluqlarning chigil va yag'molar
bilan birga qabila ittifoqi kuchayadi va Yettisuv o'zlarining qudratli Qoraxoniylar
davlatini barpo qiladi. Uning markazi dastlab Bolasog'un, keyinroq esa Qoshqar edi.
Ko'pgina kichik-kichik uyg'ur beklari va butun Movarounnaxr xududi Qoraxoniylarga
tobe edi. Qoraxoniylar davlati qarluq-chigil, uyg'ur, o'guz, qipchoq, tuxsi, yag'mo, arg'u
singari juda ko'p turkiy hamda bir qator eroniy-sug'diylar qabilalari va elatlarni
birlashtirar edi. Bu davrlarda turkiy qabilalarning ko'chmanchilikdan o'troq hayot
kechirishga o'tishlari jarayoni tezlashadi. Ularning o'zaro bir-biri blan hamda bu yerdagi
sug'diylar bilan aralash va qo'shilib ketishi ancha kuchayadi. Bu tarixiy jarayon o'zbek
elatining shakllanishida, uning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari, madaniyati va
san'atining rivojlanishida katta omil bo'ldi. O'zbek tilining umumxalq xususiyati
kuchayadi, yana ham rivojlanadi.
Ayrim asarlarda o'zbek elatining shakllanishi XI-XII asrlarda tugallandi, o'zbek
tili alohida elat-xalq tili sifatida shakllandi deb ko'rsatiladi. To'g'ri bu davrlarda turkiy
tillar to'la shakllandi, o'zlarining hozirgi xususiyatiga birmuncha yaqin tarzda
rasmiylashdi, ularning umumxalq xarakteri kuchaydi. Ammo turkiy qabilalar tillari
alohida elat tili sifatida, shu jumladan, o'zbek elati tilining shakllanishi jarayoni to'la
tugallanmagan edi. XI-XII asrlarda hali qarluq-chigil, uyg'ur, tuxsi, yag'mo, o'guz,
qipchoq qabila tillari xususiyatini o'z ichiga olgan umumturkiy adabiy til qo'llanar edi.
Bu davrlarda yaratilgan «Qutadg'u bilig», «Xibatul haqoyiq», «Devoni lug'otit turk»
kabi asarlarning til xusuiyatlari ham bu fikrni tasdiqlaydi, chunki bu asarlar xuddi shu
turkiy adabiy tilda yozilgan edi. Shunga ko'ra bu dasr adabiy tili faqat o'zbek elatining
tili bo'libgina qolmay, balki Movarounnaxr va Qashqar, umuman O'rta Osiyoda
yashovchi barcha turkiy xalqlarning umumiy adabiy tili hisoblanadi.
XI-XII asrlarda umumxalq o'zbek elat tilining shakllanishiga zamin tayyorlagan
bo'lsa, XIII asrda bu jarayon tugallanadi. O'zbek xalqining va o'zbek xalq tilining
shakllanish jarayoni yagona umumiy tarixiy jarayonning kengayishi hamda iqtisodiy va
etnik aloqalarning chuqurlashib borishi, yana ham kengayishi sharoitida davom etdi. Bu
jarayon ko'p asrlar davom etadi:
28
Qadimgi turkiy til o'zining leksik xususiyati, so'z boyligi jihatidan ham ajralib
turadi. Urxun- Enasoy va uyg'ur yozuvi bilan bitilgan yodnomalar qadimgi turkiy
tilning leksikasi, lug'aviy qatlamlari ancha boy va shakllanganligidan, ma'lum qolipga
kelganligidan guvohlik beradi. Qadimgi turkiy til lug'atida bo'lgan so'zlarning asosiy
qismi o'sha davrdagi turkiy urug' va qabilalarning tillari uchun umumiy bo'lgan so'zlar
tashkil qiladi. Bu so'zlarning ko'pchiligi turkiy tillar taraqqiyotining keyingi davrlarida
ham keng iste'molda bo'lgan. Ular ko'pgina hozirgi turkiy adabiy tillarda, jumaladan,
hozirgi o'zbek adabiy tilida ham ayrim o'zgarishlar bilan qo'llanib kelmoqda: tangri ata
(ota), ana, apa, xatin, singil, qiz, og'il, (o'g'lon) elchi, suv, koy, sigir, chichkan, kumush,
ay, kun, yulduz, bagir, yal, uch, iki, yeti, tokuz kabi juda ko'p so'zlar shular
jumlasidandir. Bu kabi so'zlar hozirgi barcha turkiy tillar lug'at turkibining asosiy
umumturkiy qatlamini tashkil qiladi.
Adabiy-tarixiy manbalarning ko'rsatishicha, eski turkiy adabiy til o'z davriga
nisbatan ancha rivojlangan, aniq bir qolipga tushirilgan til edi. U juda katta lug'at
boyligiga, ancha taraqqiy etgan so'z yasalishi va grammatik qurilishga, xilma-xil
uslubiy vositalar tizimiga ega edi. Muayyan voqea xodisalar ham murakkab mavhum
tushunchalar, turli ruhiy kechinmalar ham bu tilda ancha sodda, aniq va jonli tarzda
ifoda etilar edi.Eski turkiy adabiy tilning boyligi, uning turlicha uslublari va xilma-xil
ixcham tasviriy ifoda vositalarining ma'lum qolipga tushishi shundan tarixiy shart-
sharoitlar bilan bog'langan ediki, u dastlabki, davrlardan boshlab qandaydir birgina
turkiy til yoki sheva bilangina chegaralangan edi. Balki ma'lum shevalar negizida
shakllanganligiga qaramay, o'z tarkibi jihatdan ham qo'llanish darajasi va doirasi
tomonidan ham barcha turkiy qabila va urug'larning umumiy tili sifatida xizmat qilar
edi. Eski turkiy adabiy til o'sha davrdagi ko'pgina turkiy til va shevalarga juda yaqin
bo'lganligi sababli nihoyatda katta hududda keng tarqalgan edi, shu hududda yashagan
xalqlarning o'zaro aloqa vositasi xizmatini o'tardi.
Yuqoridagilardan ko'rinadiki, o'zbek xalq adabiy tilining tashkil topishi va
rivojlanishi ikki iqtisodiy,siyosiy va madaniy markaz bilan bog'liq ravishda davom
etadi, ya'ni bir tomondan Qoraxoniylar davlatida qarluq-chigil-uyg'ur tillari asosida
shakllangan sharqiy turkiy til bilan bog'langan bo'lsa, ikkinchi tomondan Xorazm va
Oltin O'rdada o'guz qipchoq tillari negizida rivojlangan g'arbiy turkiy til bilan
bog'lanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
