Мавзу: ИҚТИСОДИЙ ТАҲЛИЛНИНГ МЕТОДИ ВА УНДА ҚЎЛЛАНИЛАДИГАН АНЪАНАВИЙ УСУЛЛАР
Режа: 2.2.Иқтисодий таҳлил методи таърифи ва унинг хусусиятларига атрофлича тизимли ёндошиш.
1-маъруза 2.3.Иқтисодий таҳлилнинг махсус усуллари ва уларни тавсифлаш.
2.4.Таққослаш усули ва унинг қўлланиши.
2.1. Иқтисодий таҳлил –диалектиканинг муҳим хусусияти
1. Иқтисодий таҳлил –диалектиканинг муҳим хусусияти
Диалектика – бу табиат, жамият ва инсон тафаккури
ривожланишининг умумий қоидалари тўғрисидаги фан
Асосий тамойиллари
ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИ Якка ва умумий;
Қисм ва бутун;
Сабаб ва оқибат;
Мазмун ва шакл;
Зарурият ва тасодиф;
Имконият ва ҳақиқат;
Моҳият ва ҳодиса.
ТОИФАЛАР
РИВОЖЛАНИШИ
Миқдорнинг сифатга
айланиши;
Қарама-қаршиликлар
Бирлиги ва кураши;
Инкорни инкор қилиш
ҚОНУНЛАР
Б и л и ш н а з а р и я с и 1-босқич Жонли мушоҳада.
Бунда ўрганиладиган
ҳодисаларнинг
ташқи ҳусусиятлари
ўрганилади
2-босқич Абстракт тафаккур.
Бунда ҳодисаларнинг
ички
моҳияти аниқланиб,
уларнинг
ривожланиш
қонуниятлари
3-босқич Амалиёт.
У ҳақиқатни
билиш
мезонидир
2.2.Иқтисодий таҳлил методи таърифи ва унинг хусусиятларига атрофлича тизимли ёндошиш. “Метод” грекча сўздан олинган бўлиб, табиат ҳамда жамиятда содир бўладиган ходисаларни, жараёнларни ўрганиш ва билиш усулидир.
Иқтисодий таҳлил, хўжалик юритувчи субъектининг фаолиятига маълум ёндошишлар, методлар асосида баҳо беради.
Иқтисодий таҳлилнинг методи корхонадаги хўжалик жараёнлари ва бошқа фаолият турларининг юзага келиши, ўзгариши ҳамда ривожланишини диалектик ёндашув усулида ўрганишдир.
Ижтимоий - иқтисодий самарадорликни ошириш мақсадида корхонанинг хўжалик ҳамда бошқа фаолият турларини тавсифлайдиган кўрсаткичлар тизимидан фойдаланиш, ушбу кўрсаткичларнинг ўзгариши сабабларини тадқиқ қилиш, уларнинг ўзаро боғлиқликларини аниқлаш ҳамда ҳисоб - китоб қилиш иқтисодий таҳлил фани методининг ўзига хос жиҳатларидир.
Методининг мазмунига кўра таҳлил воситасида хўжалик жараёнлари ва бошқа фаолият турларини ўрганишда диалектик ёндашув, яъни ҳар бир воқелик мавжуд ва ривожланишда, деб қаралади.
Бу воқеликлар сондан сифат ўзгаришига ва янги сифатнинг пайдо бўлиши
инкорни - инкор қилиш
қарама-қаршилик кураши
эскининг тугаши
янги - илғор воқеликларнинг пайдо бўлиши
каби хусусиятга эга бўлади
Таҳлил учун керак бўлган кўрсаткичлар, уларнинг тури ҳамда миқдори ўрганилаётган иқтисодий жараённинг мазмуни, ҳажми ва даврига боғлиқ бўлади. Ҳатто таҳлил натижасида аввалдан мўлжалланмаган янги кўрсаткичлар ҳам ҳисоблаб топилиши мумкин. Мазкур ҳолат иқтисодий таҳлил методининг ўзига хос жиҳатларидан бири ҳисобланади.
Ўрганилаётган хўжалик жараёнларининг, яъни кўрсаткичларнинг ўзаро фарқланиши ҳамда ўзгариши сабабларини аниқлаш таҳлил ишларида муҳим аҳамиятга эга. Ҳар бир ўзгаришга таъсир кўрсатган сабабларни (омиллар) ҳисоблаш иқтисодий таҳлил методининг яна бир ўзига хос хусусиятидир. Чунки, таҳлил қилинаётган иқтисодий кўрсаткичлар ва улардаги ўзгаришлар доимо бир-бири билан узвий боғлиқ, ўзаро алоқа ҳамда таъсир натижасида содир бўлади. Таҳлилда воситасида мазкур ҳолатлар, яъни ўзгаришлар аниқ ҳисобланади ва ўрганилади.
Иқтисодий таҳлил методининг яна бир ўзига хос томони ўрганилаётган кўрсаткичларни бир - бирига ўзаро таъсирини ва боғлиқлигини аниқ ҳисоблаб кўрсатиб беришдир. Маълумки, корхона ишлаб чиқарадиган маҳсулот ҳажми уч гуруҳ омиллар ишчи кучи, меҳнат воситалари ва меҳнат предметларидан фойдаланишга боғлиқ. Ўз навбатида ҳар бир гуруҳ омиллар ҳам таркибий элементларга ажралади. Мисол учун, ишчи кучидан фойдаланиш бўйича омиллар миқдор ва сифати бўйича гуруҳланади. Бу эрда, миқдор омил ишчилар сони, сифат омили эса уларнинг меҳнат унумдорлигидир (бир ишчи томонидан ишлаб чиқарилган ўртача маҳсулот). Ишчининг бир йилдаги ўртача меҳнат унуми - бир йилда ишланган ўртача киши кунлари, иш куни давомийлиги ва бир ишчининг йил давомида ишлаган киши соатига боғлиқ. Бу санаб ўтилган ҳар бир кўрсаткич ўз навбатида бошқа омилларга бевосита боғлиқ.
Таҳлилнинг муҳим услубий жиҳатларидан бири, у нафақат сабаб-оқибатларни аниқлабгина қолмай, балки у сон жиҳатдан тавсиф беради, яъни ҳар бир омилнинг фаолият натижаларига қай миқдорда таъсир кўрсатишини аниқлайди, бу эса иқтисодий таҳлилнинг янада осонроқ бўлишини таъминлайди.
Системали ёндошиш эса, ўрганилаётган ҳодиса ва жараёнларни босқичма-босқич таҳлил қилиш, уларни ўзаро боғлиқ ҳолда текшириш муфассал деталларда ўрганилишини кўзда тутади.
