Mavzu: Ishlab chiqarish texnologik usullari. Industrial va noindustrial ishlab chiqarish. Reja: Kirish

Yanvar-may oylarida ishlab chiqarishning texnologik tarkibi bo`yicha
ishlab chiqaradigan sanoat tarkibi:

O’z navbatida, sanoatning mazkur tarmog’ida oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi, jami ishlab chiqarilgan sanoat hajmidagi ulushi o'tgan yilning mos davriga nisbatan 0,3 % ga, mebel ishlab chiqarish 0,2 % ga, rezina va plastmassa buyumlari ishlab chiqarish 0,2 % ga, avtotransport vositalari, treylerlar va yarim priseplar ishlab chiqarish 1,0 % ga oshganligini, to’qimachilik mahsulotlari ishlab chiqarish esa 3,0 % ga, boshqa tayyor buyumlar ishlab chiqarish 0,4 % ga, kimyo mahsulotlarini ishlab chiqarish 0,7 % ga pasayganligini kuzatish mumkin.
Elektr, gaz, bug' bilan ta`minlash va havoni konditsiyalash korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi 548,9 mlrd. so’mni (jami ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlari hajmining 7,0 % ni) tashkil etdi.
2020-yilning yanvar-may oylarida sanoatning mazkur tarmog’i o'tgan yilning mos davriga nisbatan fizik hajmi indeksi 151,5 % ni tashkil etdi.
Suv bilan ta'minlash, kanalizatsiya tizimi, chiqindilarni utilizatsiya qilish
korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi 41,2 mlrd.so’mni (jami
ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlari hajmining 1,0 % ni) tashkil etdi.
2020-yilning yanvar-may oylarida sanoatning mazkur tarmog’i o'tgan yilning
mos davriga nisbatan fizik hajmi indeksi 113,0 % ni tashkil etdi.
Tayyor mahsulotlar turlarini kengaytirish va ishlab chiqarilishini qo’llab- quvvatlash bo'yicha amalga oshirib kelinayotgan chora-tadbirlar natijasida iste’mol tovarlar ishlab chiqarish hajmi 2 502,7 mlrd. so’mni tashkil etdi va 2019-yilning yanvar-may oylariga nisbatan 2,4 % ga o’sishi ta’minladi, jami sanoatdagi ulushi esa 34,0 % ni tashkil etdi.
Xalqlarning madaniylashgan, ijtimoiy adolatli jamiyatga xarakat yoʻllarining muqobilligi va koʻp variantligi.
Sivilizatsiya odatda turli shaharlardan tashkil topgan, madaniy va texnologik taraqqiyotning ma'lum xususiyatlariga ega bo'lgan murakkab insoniyat jamiyatidir. Dunyoning ko'p joylarida odamlar shahar ko`chalarida to'plana boshlaganlarida ilk sivilizatsiyalar shakllangan. Biroq, sivilizatsiya nima ekanligini va qaysi jamiyatlar ushbu nom ostida ekanligini aniqlash, hatto bugungi antropologlar orasida ham qizg'in bahsli bahsdir.
"Sivilizatsiya" so'zi lotincha "civitas" yoki "shahar" so'ziga tegishli. Shuning uchun "sivilizatsiya" so'zining eng asosiy ta'rifi "shaharlardan tashkil topgan jamiyat" dir. Ammo bu atamaning rivojlanishining boshida antropologlar va boshqalar madaniy jihatdan ustun deb topilgan (ular ko'pincha uning bir qismi bo'lgan) va madaniy jihatdan pastroq deb topilgan (ular nazarda tutgan) jamiyatlarni farqlash uchun "sivilizatsiya" va "sivilizatsiyalashgan jamiyat" dan foydalanganlar. "vahshiy" yoki "varvar" madaniyatlar sifatida). “Sivilizatsiya” atamasi ko‘pincha etnosentrik ma’noda qo‘llanilgan, “sivilizatsiyalar” axloqiy jihatdan yaxshi va madaniy jihatdan rivojlangan, boshqa jamiyatlar esa axloqiy jihatdan noto‘g‘ri va “qoloq” deb hisoblangan. Ushbu murakkab tarix sivilizatsiyani aniqlashni olimlar uchun qiyinlashtiradigan narsa va bugungi zamonaviy ta'rif hali ham o'zgaruvchan.
Shunga qaramay, ko'pchilik antropologlar jamiyatni sivilizatsiya sifatida belgilash uchun ba'zi mezonlarga rozi. Birinchidan, sivilizatsiyalar qandaydir shahar ko`chalariga ega va ko'chmanchi emas. Aholi punktida yashovchi boshqa odamlarning yordami bilan mehnat muayyan ishlarga (mehnat taqsimoti deb ataladi) bo'linadi, shuning uchun hamma ham o'z oziq-ovqat mahsulotlarini etishtirishga e'tibor qaratishi shart emas. Bu ixtisoslashuvdan sivilizatsiyaning ikkala jihati sinfiy tuzilma va boshqaruv kelib chiqadi. Sivilizatsiyaning yana bir mezoni - bu ekinlarni etishtirishda yordam beradigan vositalarga ega bo'lgan oziq-ovqatning ortiqchaligi. Yozuv, savdo-sotiq, san’at asarlari va yodgorliklari, fan va texnika taraqqiyoti tsivilizatsiyaning barcha jihatlaridir.
Biroq, olimlar yuqoridagi barcha mezonlarga javob bermaydigan sivilizatsiyalar deb hisoblaydigan ko'plab jamiyatlar mavjud. Misol uchun, Inka imperiyasi hukumat va ijtimoiy iyerarxiyaga ega bo'lgan katta sivilizatsiya edi. U ortda boy san'at qoldirdi va juda rivojlangan me'morchilikka ega edi, lekin yozma til yo'q edi. Shuning uchun "sivilizatsiya" tushunchasini aniqlash qiyin; ammo, bu hali ham odamlarning qanday qilib birlashishi va jamiyatni tashkil etishini ko'rish uchun foydali asosdir.
Adolat haqidagi tushunchamizni kengaytirish bizni turli natijalarni tartiblash qoidasini ta'minlamaydi, bundan tashqari, boshqa narsalar teng bo'lsa, adolatsizroq natijadan ko'ra kamroq adolatsiz natija afzalroqdir. Ammo natijalarni tenglik nuqtai nazaridan qanday o'lchash kerak va agar boshqa narsalar teng bo'lmasa, biz nima qilamiz?
Resurslarni taqsimlashning an'anaviy iqtisodiy yondashuvi utilitarizmga asoslangan bo'lib, unda jamiyat uchun yuqori umumiy foyda keltiradigan boshqa siyosat yoki harakat amalga oshirilmasa, siyosat maqsadga muvofiq deb hisoblanadi. Bu uchta asosiy taxminni talab qiladi:
(a) Barcha tanlovlar ular olib keladigan harakatlar nuqtai nazaridan emas, balki oqibatlari bo'yicha baholanadi.
(b) Bu tanlovlar shaxslar uchun yaratadigan foydalilik nuqtai nazaridan baholanadi va huquqlar, burchlar va h.k. kabi jihatlarga tanlovning oqibatlariga e'tibor berilmaydi.
(c) butun jamiyat uchun foydalilik yig'indisini berish uchun individual kommunal xizmatlar qo'shiladi.
Shu tarzda, ijtimoiy farovonlikni baholash, agar g'oliblar yutqazganlarning o'rnini to'lasa va baribir o'zlari yaxshiroq bo'lsa, sof ijtimoiy profitsit mavjud degan taxminga tayanadi. Bu erda faylasuflar samaradorlik tenglik shakli ekanligi haqida bahslashayotganini tan olish kerak.
Ushbu yondashuv farovonlik iqtisodiyotining asosi bo'lib kelgan, jumladan, xarajatlar-foyda tahlilini variantlardan birini tanlash vositasi sifatida ishlatish. Xarajat-foyda tahlilida barcha imtiyozlar, shuningdek, xarajatlar qo'shiladi va sof foyda - foyda va xarajatlar o'rtasidagi farq hisoblab chiqiladi. Eng yuqori sof foyda keltiradigan variant eng maqbul deb hisoblanadi. Agar kommunal xizmatlar pul foydasiga mutanosib bo'lsa va "noqulaylik" pul xarajatlariga mutanosib bo'lsa, bu usul kommunal xizmatlarni maksimal darajada oshirishni tanlashni anglatadi. Aksariyat iqtisodchilar ushbu mutanosiblik amal qilmasligini tan olganliklari sababli, ular (a) qaror qabul qiluvchidan hisoblangan sof foydadan tashqari alohida omil sifatida variantning taqsimlash oqibatlarini hisobga olishni so'rash orqali xarajat-foyda tahlilini kengaytiradilar. ; yoki (b) kommunal va ushbu xarajat yoki foyda oluvchi shaxsning daromadi o'rtasidagi munosabatni aks ettiruvchi omil bo'yicha xarajatlar yoki foydalarni tortish.
Resurslarni taqsimlashning muqobil yondashuvi axloqiy nuqtai nazardan kelib chiqadi va hech bo'lmaganda yuqorida tavsiflangan utilitar yondashuv (o'zining zamonaviy kelib chiqishi 18-asrning oxirida Jeremi Bentam tomonidan olingan) gacha mavjud bo'lgan muqobil yondashuv, degan qarashga asoslanadi. ijtimoiy harakatlar jamiyatdagi shaxslarning huquq va burchlarini belgilab beruvchi “ijtimoiy shartnoma”ga mos keladimi yoki yo‘qligiga qarab baholanishi kerak. Ushbu qarash Kant va Hegel ijodidan ilhomlangan va Russo va 19-asr fransuz faylasuflarining asarlarida o'zining katta ifodasini topadi. Bu holatda, masalan, jamiyat shaxsning ijtimoiy harakatlar natijasida sog'lig'iga jiddiy salbiy zarar etkazishdan himoyalanish huquqiga ega ekanligini oldindan belgilashi mumkin. Demak, hech qanday xatti-harakat, agar u foydalilikni oshirsa ham, agar u shaxslarning huquq va majburiyatlarini buzsa, toqat qilib bo'lmaydi.
Bu jarayonni O`zbekiston misolida ko`rishimiz mumkin. Prezident har bir xalq faqat erkin va ozod bo‘lgan taqdirdagina, o‘z hayoti va kelajagini mustaqil barpo etish huquqiga ega bo‘lishini ta'kidlagan.
«Haq berilmas, haq olinur!» deb, millat ozodligi yo‘lida jonini fido qilgan ulug‘ ajdodlarimizning buyuk maqsadi ham shu edi. Biz qanday tahlikali va suronli davrlarni boshimizdan kechirmaylik, qanday yutuq va natijalarga erishgan bo‘lmaylik, mustaqillik g‘oyasi, istiqlol ruhi bizga doimo tog‘dek tayanch bo‘lmoqda.
Bugun cheksiz iftixor bilan aytish mumkinki, donishmand xalqimizning uzoqni ko‘ra olishi, birdamligi va fidoyi mehnati bilan barcha sinovlardan munosib o‘tib kelmoqda. Shu nuqtayi nazardan, bizning insoniy qadr-qimmatimizni, g‘urur va sha'nimizni, dinu diyonatimizni, milliy davlatchiligimizni tiklab bergan Mustaqillik kuni Vatanimizning shonli tarixida hamisha eng yorqin sahifa bo‘lib qoladi.
Bugun jahon miqyosida yurtimiz haqida so‘z ketganda «Yangi O‘zbekiston» iborasi tilga olinmoqda. Bu keyingi yillarda taraqqiyotning mutlaqo yangi bosqichiga qadam qo‘yganimiz, erishayotgan zalvorli yutuqlarimizning e'tirofidir.
Xalqimizning ulug‘vor qudrati jo‘sh urgan hozirgi zamonda O‘zbekistonda yangi bir uyg‘onish – Uchinchi Renessans davriga poydevor yaratilmoqda. Chunki bugungi O‘zbekiston – kechagi O‘zbekiston emas. Bugungi xalqimiz ham kechagi xalq emas», dedi davlat rahbari. [ kun.uz ]³
Mazkur yangilanishlar davlat boshqaruvi tizimining samadorligini oshirishga qaratilgani bilan ham alohida ahamiyatga ega. Yaqin istiqboldagi innovatsion taraqqiyotimizning dasturilamali bo‘lgan “Harakatlar strategiyasi”ning birinchi yo‘nalishi ham aynan davlat boshqaruvi tizimi va jamiyat qurilishi sohasidagi islohotlarga bag‘ishlangani bejiz emas. Yangi O‘zbekistonda demokratik davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish “Xalq davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqqa xizmat qilishi kerak”, degan yuksak g‘oyaga asoslangan holda amalga oshirilmoqda. Bu borada hozirga qadar qilingan saʼy-harakatlarni tahlil etsak, quyidagi muhim jihatlarni ko‘rish mumkin.
1. Xalq bilan muloqot qilish, insonlar dardi, muammolarini samarali, tezkor hal qilishning sifat va mazmun jihatdan mutlaqo yangi tizimi yaratildi. Olib borilgan ishlar samarasi o‘laroq, davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishning ustuvor vazifalari bo‘yicha bir qator normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilinib, yillar davomida to‘planib qolgan muammolarni yechish, sohani to‘laqonli tartibga solish amalga oshirilmoqda.

Inson manfaatlarini taʼminlash, odamlar bilan muloqot qilish, xalqning dardu tashvishlari, hayotiy muammo va ehtiyojlarini yaxshi bilish va hal qilish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Virtual va Xalq qabulxonalari tashkil etildi. Mazkur tuzilmalar davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining samaradorligi, shuningdek, joylardagi muammolarni chuqur tahlil etish mexanizmi va davlat organlari hamda mansabdor shaxslarning jamiyat oldidagi masʼuliyatini oshirish, ularning faoliyatini baholash mezoniga aylandi. “Mening fikrim” jamoaviy murojaatlar portali ishga tushirildi. Fuqarolarga Oliy Majlis palatalari, xalq deputatlari mahalliy Kengashlariga Elektron jamoaviy murojaat berish imkoniyati yaratildi. Murojaatlar bilan ishlash tizimining qonunchilik asoslarini yana-da mustahkamlash maqsadida “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to‘g‘risida”gi Qonun yangi tahrirda qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining virtual qabulxonasi dasturining qo‘shimcha qulayliklarga ega yangi versiyasi ishlab chiqildi.

2. Jahon andozasi bo‘lgan “tarozilar pallasi” (checks and balances) tamoyilining amalda o‘z aksini topishiga erishildi. Jumladan, Bosh vazir o‘rinbosarlari, vazirlar va davlat qo‘mitalari raislari nomzodini Bosh vazir taqdimiga binoan Qonunchilik palatasi tomonidan maʼqullash va Prezident tomonidan tasdiqlash tartibi belgilandi.

Shu bilan bir qatorda, Hukumat aʼzoligiga nomzodning sohani rivojlantirish bo‘yicha yaqin muddatga va istiqbolga mo‘ljallangan harakat dasturi bilan deputatlar oldida chiqish qilish tartibi joriy etildi; Hukumat aʼzosining o‘z harakat dasturi ijrosini amalga oshirishiga doir masalalar yuzasidan axboroti Oliy Majlis palatalari, ularning qo‘mitalarida muntazam eshitib borilishi amaliyoti yo‘lga qo‘yildi; viloyat, tuman va shahar davlat organlari rahbarlari tegishli xalq deputatlari Kengashlari tomonidan tasdiqlanishi belgilandi. Qonunchilik palatasida davlat boshqaruvi organlari mutasaddilarining axborotini eshitish bo‘yicha “Hukumat soati”ni o‘tkazib borish anʼana tusini oldi. Quyi palatada davlat byudjeti, iqtisodiyot, pul-kredit siyosati masalalarida, shuningdek, davlat byudjeti ijrosi ustidan samarali parlament nazoratini taʼminlashda deputat va senatorlarga professional, mustaqil va xolis axborot tahliliy, ekspertlik xizmati ko‘rsatish maqsadida Davlat byudjeti boshqarmasi tashkil etildi. Parlament va ijro hokimiyatining hamkorligi kuchaytirildi. Masalan, Vazirlar Mahkamasining Oliy Majlis palatalaridagi doimiy vakili lavozimi taʼsis etildi va uning huquqiy maqomi belgilandi. Xalq deputatlari mahalliy Kengashlarining joylardagi dolzarb muammolarni hal etishdagi roli oshirildi. Mahalliy hokimiyat organlari rahbarlarining hisobotlarini eshitish tizimi yangicha, xalqchil ko‘rinishda yo‘lga qo‘yildi.

3. Normarkazlashtirish siyosati namunasi o‘laroq, “hududlardagi muammoni, eng avvalo, o‘sha hududda ishlaydigan va yashaydigan insonlar yaxshi hal qila oladi”, degan fikrdan kelib chiqqan holda davlat apparatining institutsional tizimi qayta ko‘rib chiqilib, uni optimallashtirish, samaradorligini oshirish bo‘yicha muhim islohotlar amalga oshirildi. Shu jumladan, hududlarni kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha mutlaqo yangi tizim – sektorlar faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Yaʼni, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar, shaharlar hududlari tegishlicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi raisi, viloyatlar va Toshkent shahri, tumanlar (shaharlar) hokimlari, prokurorlari, ichki ishlar va davlat soliq xizmati rahbarlari boshchilik qiladigan kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha 4 ta sektorga bo‘lindi. Respublika darajasida qarorlar qabul qilishda mahalliy hokimliklarning ishtirokini taʼminlash maqsadida Vazirlar Mahkamasining Reglamentiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish orqali hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va mahalliy dasturlarga doir normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari bilan kelishish tartibi joriy qilindi. O‘z navbatida, Senatda doimiy asosda ishlovchi senatorlar hududlardagi mahalliy Kengashlarga masʼul etib biriktirildi.
4. Davlat xizmatlarini ko‘rsatish tizimiga innovatsion yondashuv joriy etilib, fuqarolarga nisbatan byurokratik sansolorlik, sarsongarchilik holatlarini tubdan isloh qilishda katta qadamlar tashlandi. Avvallari fuqarolar turli norasmiy to‘lovlar, korrupsiya holatlaridan aziyat chekkan bo‘lsa, davlat xizmatlarini ko‘rsatishda inson omilining kamaytirilishi hisobiga bunday muammolarga chek qo‘yilmoqda. Xususan, mazkur sohadagi davlat siyosatini amalga oshirish masʼuliyati yuklangan alohida davlat organi – O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Davlat xizmatlari agentligi va uning hududiy bo‘linmalari tashkil etildi. Shuningdek, tadbirkorlik subyektlariga “yagona darcha” tamoyili bo‘yicha davlat xizmatlari ko‘rsatish yagona markazlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tuman (shahar)lardagi Xalq qabulxonalari huzurida faoliyat yurituvchi Davlat xizmatlari markazlariga aylantirildi. “Yagona darcha” tamoyili nafaqat tadbirkorlik subyektlariga, balki bevosita fuqarolarga ham xizmat ko‘rsatishda amal qiladigan bo‘ldi. Xususan, respublika bo‘yicha tashkil etilgan Davlat xizmatlari markazlari tomonidan 2018 yilning boshida jami 37 turdagi davlat xizmatlari ko‘rsatilgan bo‘lsa, 2019 yilga kelib ularning soni 130 ga yetdi (qariyb 3 baravar). 2020 yildan boshlab Markazlar orqali 143 ta davlat xizmatlari ko‘rsatilishi yo‘lga qo‘yildi. Markazlar orqali 2017 yilda 120 mingga yaqin davlat xizmatlari ko‘rsatilgan bo‘lsa, xizmat turlari ortganligi hisobiga, ko‘rsatilgan davlat xizmatlari soni 2019 yilda 11,3 mln.ga yetdi (2018 yilga nisbatan 2,3 baravar ko‘p).

“Onlayn maslahatchi” moduli yaratildi va jami 94 ta davlat tashkilot va idoralari mazkur modulda birlashtirildi. 24 ta davlat xizmatlari elektron shaklga o‘tkazilib, xizmatlar soni 157 taga yetkazildi. Jismoniy va yuridik shaxslar davlat xizmatlarini eksterritorial tamoyil bo‘yicha, yaʼni fuqarolarning yashash va yuridik shaxslarning pochta manzilidan qatʼi nazar, respublikaning har qanday hududida olish imkoniga ega bo‘ldilar.

Shubhasiz, bu saralash boshqaruv sohasidagi islohotlarning faqatgina kichik bir qismini qamrab olgan, xolos. Biroq, shuni aytish lozimki, davlat boshqaruvi tizimidagi o‘zgarishlar boshqa sohalardagi islohotlarning ham muvaffaqiyati garovi bo‘lib qolmoqda. Ishonch bilan qayd etish mumkinki, aynan shu sohadagi islohotlar samarasi Davlat rahbari tomonidan taʼkidlanganidek, O‘zbekistondagi yangi bir uyg‘onish – Uchinchi Renessans davrining poydevoriga tamal toshi vazifasini bajaradi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, ishlab chiqarishni tashkil etish xususiy ishlab chiqarish jarayonlarini kosmik va vaqt oralig'ida va shu asosda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan. Shunday qilib, ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etishning turlari, shakllari va usullari farqlanadi.
Korxonada ishlab chiqarish turiga qarab, uni tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish masalalari boshqacha hal etiladi. Ishlab chiqarish turining xususiyatlari ishlab chiqarish jarayonining davom etishi shaklida – uzluksiz yoki davriy, texnologik jarayon darajasida, avtomatik va maxsus uskunalardan iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq foydalanish chegaralari, uskunalar tarkibi va ishlatiladigan asbob-uskunalar, ish o'rinlarini tashkil etish, xodimlarning tarkibi va malakasi, ishlab chiqarishni rejalashtirish va boshqarish tizimi.
Ishlab chiqarish turini to'g'ri aniqlash uni tashkil etishning samarali usulini tanlash imkonini beradi, ya'ni. ishlab chiqarish jarayonini yanada samarali amalga oshirish masalasiga javob berish.
Ishlab chiqarishni tashkil etish usullari ishlab chiqarishni tashkil etishni tashkil etish, loyihalash va takomillashtirish bosqichlarida kosmosda va vaqtida ishlab chiqarish jarayonining asosiy elementlarini oqilona birlashtirish usullari, usullari va qoidalarini aks ettiradi. Ishlab chiqarishni tashkil etish usullari mavjud texnika va texnologiyalardan samarali foydalanish imkoniyatlarini aniqlaydi.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, mashinasozlik texnologiyasi va texnologiyasidagi ilmiy-texnik taraqqiyotning ta'siri ostida ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish natijasida sezilarli o'zgarishlar yuz berdi. Bu ishlab chiqarishni tashkil etishda yangi shakllarni rivojlantirish uchun ob'ektiv shart-sharoitlarni yaratadi.