Mavzu: Ishlab chiqarish texnologik usullari. Industrial va noindustrial ishlab chiqarish. Reja: Kirish

Ishlab chiqarishning texnologik usullari.
Fan-tеxnika, tеxnologiya va axborot tizimidagi o’zgarishlarga qarab R.Aron, J.Gеlbrеyt, U.Rostou va boshqa olimlar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini uch bosqichga: industrlashishgacha bo’lgan jamiyat, industrlashgan jamiyat, yuqori industrlashgan yoki axborotlashgan jamiyatlarga bo’lib o’rganishni tavsiya etadilar.
Bunda ular industrlashishgacha bo’lgan jamiyatning asosiy bеlgilari sifatida quyidagilarni ko’rsatadilar: a) aholining asosan qishloq xo’jaligi bilan bandligi; b) qo’l mеhnatining hukmronligi; c) mеhnat taqsimotining juda sayozligi (dеhqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, savdo, boshqaruv va boshqalar); d) natural xo’jalikning hukmronligi.
Jamiyat taraqqiyotining ikkinchi muhim bosqichi – industrlashgan jamiyatning asosiy bеlgilari: a) ishlab chiqarishning mashinalashganligi; b) sanoatning fan-tеxnika yutuqlari asosida rivojlanishi, unda ishchilar sonining ko’payishi; c) shahar aholisining qishloq aholisiga nisbatan tеzroq ko’payishi va boshqalar.
Taraqqiyotning uchinchi muhim bosqichi – yuqori darajada industrlashgan jamiyatning asosiy bеlgilari: a) xizmat ko’rsatish sohasining yuksak darajada rivojlanishi; b) ishchi kuchining asosiy qismi (60-70%) shu sohada band bo’lishi; c) fanning bеvosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylanishi, fan xodimlarining va malakali mutaxassislar rolining oshishi; d) iqtisodiyotning hamma sohalarida va kundalik hayotda axborot va hisoblash tеxnikalarining kеng qo’llanilishi; e) tovarlar va xizmatlar sifatiga putur yetkazmasdan iqtisodiy rеsurslarning hamma turlarini tеjash imkonini bеradigan yangi tеxnika va tеxnologiyalarning kеng qo’llanilishi va boshqalar.
Berilgan ishlab chiqarish sharoitida texnologik usullarini loyihalashning asosiy tamoyillaridan biri texnikaviy, iqtisodiy va tashkiliy masalalarini birgalikda yechishdir. Loyihalanayotgan texnologik usullar mahsulotning aniqligini va sifatiga qo'yilgan barcha talablarni eng kam mehnat sarf qilingan holda minimal tannarxda hamda ishlab chiqarish dasturida belgilangan hajmda va muddatda ta’minlashi kerak.
Yangi texnologiyalar hayotimizning barcha sohalariga singib keta boshlagach, ularning ishlab chiqarish sanoatida qo'llanilishini ko'ra boshlaymiz. Germaniya hukumati texnologiya orqali ishlab chiqarishning ushbu inqilobiga ishora qiluvchi "Sanoat 4.0" atamasini kiritdi. Garchi bu atamani qoʻllash boʻyicha baʼzi munozaralar mavjud boʻlsa-da – ishlab chiqarish usullarini kompyuterlardagi soʻnggi ishlanmalar bilan birlashtirish, albatta, ishlab chiqarishni avtonom, arzonroq va samaraliroq qilish imkoniyatiga ega. Buni amalga oshirishning ko'plab usullari mavjud, shuning uchun kelajakdagi zavodda nimani ko'rishimiz mumkin?
Texnologik usullar bosqichlari:
1) Oddiy Kooperatsiya
Kooperatsiya (lotincha cooperatio — hamkorlik, birgalikda ishlash) —
a) jismoniy shaxslarning birgalikda tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun ixtiyoriylik asosida birlashuvi; b) ikki yoki bir necha mamlakatlarning xorijiy sheriklar ishtirokida qoʻshma yoki oʻzaro muvofiklashtirilgan ishlab chiqarishni tashkil etishining universal shakli. Bunday kooperatsiya mahsulot ishlab chiqarishni taqsimlashga, kommersiya hamkorligi, xatarlarni oʻzaro kafolatlash, investitsiyalarni va sanoat sirlarini umumiy himoya qilishga asoslanadi. Oʻzbekistonda ishga tushirilgan "SamKochavto", "Kabul-Oʻzbek", "Oʻzdunrobita", "OʻzKeysmash" va boshqa korxonalar kooperatsiya asosida faoliyat yuritadi.
2) Manufaktura
Manufaktura (lotincha: manus — qoʻl, factura — tayyorlash) — mehnat taqsimoti va qoʻl hunari texnikasiga asoslangan korxona. Sanoat taraqqiyotining oddiy kooperatsiyadan keyingi, 2-bosqichi. Mnufaktura Gʻarbiy Yevropa mamlakatlarida 16-asrning oʻrtalarida vujudga kelib, 18-asrning oxirgi choragigacha davom etdi. Angliyada (16—18-asrlar) dastlab toʻqimachilik sanoatida, qogʻoz va shisha ishlab chiqarish sohalarida rivoj topdi. 17-asr ning 2-yarmidan boshlab 19-asr ning 1-yarmiga qadar Rossiyada mavjud boʻlgan.
Oʻzbekistonda 19-asrning 2-yarmi va 20-asrning boshida manufaktura yordamchi boʻlimi sifatida hamma sohada bor edi va bu narsa katta ahamiyatga ega boʻlgan.
Ishchi va mehnat qurollarining tor ixtisoslashuvi tufayli manufaktura ijtimoiy mehnat unumdorligini oshirdi. Lekin u ichki va tashqi bozorning tovarlarga boʻlgan talabini qondira olmas edi. Manufaktura tarixan ijobiy harakterga ega boʻldi, ijtimoiy mehnat taqsimotining kuchayishiga yordam berdi, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishga oʻtishga zamin yaratdi.
Manufaktura ixtisoslashtirilgan qurol va asboblar vujudga keltirib hamda ishchini tor operatsiyalarni bajarishga bogʻlab, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishga oʻtish uchun zarur shart-sharoit tayyorlaydi. Bu davrda ishlab chiqarishni tashkil etish, mehnatning mazmuni va tavsifida, ishlab chiqarishning butun texnologik usulida, iqtisodiy munosabatlarda va butun ijtimoiy hayotda ham tub oʻzgarishlar roʻy beradi. XVIII asrning soʻnggi 30-yili ichida boshlangan sanoat revolyutsiyasi natijasida yirik mashinalashgan ishlab chiqarish vujudga keldi.
3) Mashinalashgan ishlab chiqarish
Mashinalashgan ishlab chiqarish — ijtimoiy ishlab chiqarish taraqqiyotining tarixiy bosqichi. Bu bosqichda mehnat quroli sifatida mashinalardan foydalaniladi. Mashinalashgan ishlab chiqarish chiqarish sanoat rivojlanishiga asos boʻldi va mayda, tarqoq hunarmandchilikni siqib chiqardi. Mashinalashgan ishlab chiqarish chiqarishga manufaktura moddiy va iqtisodiy zamin yaratdi. Mashina texnikasi asosida manifaktura korxonasi fabrikaga aylandi. Yirik mashinalashgan ishlab chiqarish chiqarishda mehnatning kooperativ xarakteri zaruriy boʻlib qoldi, har bir korxonadagi, shuningdek, butun jamiyatdagi mehnat taqsimoti chuqurlashdi, ishlab chiqarish vositalari va ish kuchining konsentratsiyasi kuchaydi. Mashinalashgan ishlab chiqarish chiqarishningning taraqqiyoti bilan kapital jamgʻarish ham jadallashdi. Mashinalashgan ishlab chiqarish ch.ning rivoji tufayli xoʻjalikning kapitalizmga qadar shakllari yemirildi, kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari qaror topdi. Mashinalashgan ishlab chiqarish chiqarishning eng yangi bosqichi hozirgi zamon fantexnika taraqqiyoti bilan chambarchas bogʻliq.
4) Ultra tez 3D bosma ishlab chiqarish
Hozirgacha 3D bosib chiqarish plastmassa ishlab chiqarishda cheklangan qo'llanilishiga ega edi. Plastmassa qatlamini qatlam-qatlam qilish an'anaviy usullarga qaraganda ko'p vaqt talab qiladigan va qimmat jarayondir. Biroq, Sheffild universitetidan Nil Xopkinson 3D bosib chiqarish texnikasi ustida ishlamoqda, bu esa plastik buyumlarni katta hajmda ommaviy chop etishni iqtisodiy jihatdan foydali qiladi. Yuqori tezlikda sinterlash deb nomlanuvchi texnologiya materialni etkazib berish uchun siyoh oqimi boshidan foydalanadi, keyin u infraqizil chiroq bilan birlashtiriladi. Jarayon plastmassa uchun 3D bosib chiqarish texnologiyasidan 100 baravar tezroq. Eng muhimi, u inyeksion qoliplash bilan solishtirganda tejamkor hisoblanadi.
5) Simulyatsiya
ANSYS - muhandislik simulyatsiyasi dasturini yaratuvchisi - 3DSIM 3D bosib chiqarish simulyatsiya kompaniyasini sotib olganini e'lon qildi. Ushbu bitimning oqibatlari sanoat qo'shimchalarini ishlab chiqarishni inqilob qilishga yordam berishi mumkin. Dizayn jarayonidan yakuniy ishlab chiqarishgacha bo'lgan qismni ishlab chiqarishni simulyatsiya qilish qobiliyati ishlab chiqarishda 3D bosib chiqarish bilan bog'liq mavjud muammolarni sezilarli darajada kamaytiradi. Hozirgi vaqtda qo'shimcha ishlab chiqarish asosan sinov va xatoga asoslangan. Bu qimmat ishlab chiqarish jarayoniga olib kelishi mumkin, chunki kompaniyalar tizimni to'g'ri qabul qilmaguncha sozlashlari kerak. Simulyatsiya yordamida qismlar qanday harakat qilishini aniq bashorat qilish xatolarni kamaytiradi va xarajatlarni kamaytiradi. Simulyatsiyani ishlab chiqarishga boshidan oxirigacha integratsiya qilish, shuning uchun ishlab chiqarish sanoatida 3D bosib chiqarishning to'liq imkoniyatlarini ishga tushirishga yordam beradi.