|
3. Investitsiyalarni loyihaviy moliyalashtirishni tashkil etish
G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida o‘tgan asrning 80-yillarining boshida
loyihaviy moliyalashtirish usullari turli xil moliyaviy operatsiyalarni bajarishda
foydalanishi orqali loyiha tashabbuschilariga qarz to‘lovlariga bo‘lgan harajatlarni
kamaytirishga va moliya-kredit institutlarining yordamidan foylanishga imkoniyat
yaratgan edi. Dastlab, loyihaviy moliyalashtirish Amerika, Kanada, Germaniya va
Yaponiya banklari o‘rtasida bo‘lib olingan bo‘lsada, hozirda Shimoliy dengizda neft
va gaz qazib olishning keskin rivojlanishi natijasida ular qatoriga Buyuk Britaniya
tijorat banklari ham qo‘shildi. Keyinchalik Fransiya, Shveysariya, Gollandiya,
Belgiya, Italiya va boshqa mamlakatlar banklari loyihaviy moliyalashtirishning jahon
bozorining faol ishtirokchisi sifatida maydonga chiqa boshladi.
Iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlari loyihaviy moliyalashtirish shakllariga
katta talabni vujudga keltirdi, bu talab, eng avvalo, rivojlanayotgan bozorlarga
tegishli edi. 1997-1998 yillardagi jahon moliyaviy inqiroziga qadar, loyihaviy
moliyalashtirishning jahon bozorida yetakchilikni Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari
egallashgan edi. 1996 yilda Gonkongda 19,3 mlrd. doll. qiymatdagi 36 ta investitsiya
loyihasi, Indoneziyada 14,1 mlrd. doll. qiymatdagi 72 ta loyiha, Taylandda 9,4 mlrd.
doll. qiymatdagi 31 ta loyiha amalga oshirilgan edi. 1996 yilda Osiyo davlatlarida
jami 86,2 mlrd. doll. qiymatdagi 400 ta investitsiya loyihasi moliyalashtirilgan. Bu
ko‘rsatkich Amerika va Yevropa kontingentlari mamlakatlarinikiga qaraganda
ko‘pdir
2
.
Aytish joizki, Osiyo davlatlari loyihaviy moliyalashtirishning jahon bozorida
birinchilikni yo‘qotishdi va yetakchilikni yana AQSH va G‘arbiy Yevropa davlatlari
egallashdi. Biroq, oxirgi yillarda Osiyo va Sharqiy Yevropa davlatlari inqiroz
zarbalaridan o‘zini o‘nglab olgach, yana xorijiy investitsiyalarni jalb qilish evaziga
iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini ta’minlashga harakat qilishmoqda. Bunday
davlatlar qatoriga, eng avvalo, Xitoy, Indoneziya, Fillipin, Malayziya kabi Osiyo
davlatlarini va Sharqiy Yevropa davlatlarini kiritishimiz mumkin. Bu davlatlarda
investitsiyalash sur’atlari oxirgi 2-3 yil ichida ancha sezilarli bo‘lib bormoqda.
Loyihaviy moliyalashtirishning turli shakl va sxemalari asosida amalaga
oshirilgan yirik loyihalarga misol qilib loyihaviy moliyalashtirishning “sof” namunasi
bo‘lgan Buyuk Britaniyani Yevropa kontengenti bilan bilashtiruvchi “Yevrotunnel”
loyihasini keltirishimiz mumkin. Mazkur loyiha davlat organlari va xalqaro
tashkilotlar ishtirokisiz xususiy sektor investitsiyalari asosida amalga oshirilgan.
Loyihani moliyalashtirishning umumiy qiymati 7 mlrd. funt sterlingni tashkil etib,
loyihada 15 davlatdan 198 ta bank ishtirok etgan
3
.
2
www.ziyonet.uz
маълумотлари асосида
3
Ўша ерда
Hozirda loyihaviy moliyalashtirishning globallashuv xususiyatini hisobga
olgan holda Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YETTB) va Jahon banki (JB)
tomonidan rivojlanayotgan mamlakatlarda tabiiy boyliklarni qayta ishlash bilan
bog‘liq yirik investitsiya loyihalarini, shuningdek, kapital taqchilligi mavjud bo‘lgan
Sharqiy Yevropa mamlakatlarida qator loyihalarni moliyalashtirish uchun keng
foydalanib kelinmoqda. Yirik investitsion loyihalarni moliyalashtirishda rivojlangan
mamlakatlar bank amaliyotida sindikatli kreditlash shaklidan keng foydalaniladi.
Bunda kredit operatsiyalarini tashkil etish jarayonida bank birinchi o‘ringa qarz
oluvchining kredit tarixini o‘rganishga, uning iqtisodiy, moliyaviy ahvoliga va
ta’minot turlari, garovga berilayotgan mulkni baholashga diqqat e’tiborini qaratsa,
loyihaviy moliyalashtirishda esa asosiy e’tibor loyiha tahliliga qaratiladi. Loyihaviy
tahlilning asosiy ob’ekti, bu loyihaviy hujjatlar (loyihani texnik-iqtisodiy asosi)dir.
Loyihaviy taxlilning asosiy maqsadi – investitsion loyihani moliyaviy va iqtisodiy
samaradorligini aniqlab berish, investitsion loyihaning smeta harajatlari va
moliyalashtirish manbalarini aniq belgilash hamda rikslarni baholash va samarali
boshqarishdir.
Texnik – tashkiliy, huquqiy, ekologik, tijorat iqtisodiy, moliyaviy
yo‘nalishlarini loyiha tahlilining asosiy yo‘nalishlariga kiritishimiz mumkin. Dastlab
yirik loyihalarni amalga oshirishda ko‘pgina ishtirokchilar jalb qilingan bo‘ladi.
Jumladan:
▪ loyiha tashkilotchilari; tashkilotchilar ta’sis etgan loyihaviy kompaniya;
▪ kreditorlar (tijorat banklari, bank konsorsiumi); pudratchilar (bosh pudratchi,
subpudratchilar); asbob-uskunalarni yetkazib beruvchilar;
▪ sug‘urta kompaniyalari; loyihaviy kompaniya chiqarayotgan aksiya va boshqa
qimmatli qog‘ozlarni sotib oluvchi institutsional investorlar;
▪ moliyaviy maslahatchilar; operator-kompaniyalar, ob’ektni ekspluatatsiya
(ishlab chiqarish)ga kiritgandan so‘ng, uning investitsion faoliyatini boshqaradi.
Investitsion loyihalarni baholashda loyihaning ishonchligini ta’minlovchi
quyidagi mezonlardan foydalaniladi:
▪ texnik-iqtisodiy asoslanganlik va moliyaviy rejaning qoniqarligi;
▪ loyiha tomonidan ishlatiladigan mahsulot va xom-ashyo manbalari va
qiymatlarining kafolatganligi;
▪ loyihaning ma’qul narxlarda yoqilg‘i bilan ta’minlaganligi;
▪ loyiha mahsulotlari va xizmatlarini sotish uchun bozorning mavjudligi va
bozorgacha transport harajatlari ma’qul narxlarda mavjudligi;
▪ qurilish materiallarini kutilgan narxlarda sotib olish mumkinligi;
▪ pudratchi, foydalanuvchi va boshqaruvchi personallar tajribali va ishonchligi;
▪ loyiha ishonchsiz texnologiyalarini o‘z ichiga olmasligi;
▪ hamkorlar va manfaatdorlar tomonlar bilan shartnomaviy kelishuvlar tuzilgan,
litsenziya va ruxsatnomalar olinganligi;
▪ valyuta rikslarining taqsimlanganligi;
▪ loyiha qo‘shimcha ta’minoti sifatida qimmatli aktivlarga egaligi;
▪ yetkazilayotgan resurs va aktivlarning tegishli sifatlari ta’minlanganligi;
▪ tegishli sug‘urta to‘lovlari qarab chiqilganligi;
▪ fors-major holatlari, to‘xtab qolishlar xavfi (yetkazib berishda, qurilishda va
boshqalar) harajatlarning o‘sishi hisobga olingan va ularning taqsimlanganligi;
▪ loyihaning investorlarni qoniqtiruvchi ko‘rsatkichlarga egaligi;
▪ foiz stavkalari va inflyatsiyaning haqiqiy olati hisobga olinganligi.
Haqiqiy investitsion loyiha har doim ham yuqorida sanab o‘tilgan barcha
mezonlarga mos kelavermaydi. Yuqoridagi mezonlar loyihaviy moliyalashtirishni
muvaffaqiyatli kechishi uchun beshta asosiy tamoyillarni belgilab olishni taqozo
etadi.
▪ investitsion loyihalarni hayotiyligi;
▪ loyihani amalga oshirishda tajribali, kuchli va vijdonli hamkorlarning ishtiroki;
▪ loyiha barcha risklarining hisobi va taqsimoti;
▪ barcha xuquqiy jixatlarni tartibga solib borish;
▪ loyihani amalga oshirishda sifatli biznes-rejaning mavjudligi va aniq
muvofiqlashgan harakat rejalarini ishlab chiqish.
Do'stlaringiz bilan baham: |
