mavzu: investitsiya faoliyatida kapital qurilish – mavzu: Kapital qurilish va kapital qo‘yilmalar. Reja

---

9 – MAVZU: INVESTITSIYA FAOLIYATIDA KAPITAL QURILISH 
9.1 – mavzu: Kapital qurilish va kapital qo‘yilmalar. 
Reja: 
1. 
Kapital  qurilish  va  kapital  qo‘yilmalar.  “Qurilish  industriya”si 
tushunchasi 
2. 
Qurilish bosqichlari, qurilishda ishlab chiqarishning davomiyligi 
  
1. Kapital qurilish va kapital qo‘yilmalar. “Qurilish industriya”si tushunchasi 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  iqtisodiy  adabiyotlarda  bir-biri  bilan  o‘zaro 
chambarchas bog‘liq kapital qurilish va kapital qo‘yilma tushunchalari yuzaga keladi. 
Kapital  qurilish  –  asosiy  fondlarni  kengaytirilgan  takror  ishlab  chiqarishning 
shakllaridan  biri.  Kapital  qo‘yilmalar  esa  kapital  qurilishni  amalga  oshirishning 
moliyaviy manbasi hisoblanadi.  
Kapital  qo‘yilmalar  –  ishlab  chiqarish  va  noishlab  chiqarish  sohalarida  yangi 
qayta  qurilgan,  hamda  kengaytirilgan  joriy  asosiy  jamg‘armalar  tashkil  qilishga 
mo‘ljallangan  moliyaviy  mablag‘lar.  Mablag‘lar  muntazam  tayyorlov  bosqichidan 
qurilish  ishlab  chiqarish  bosqichiga  aylanadi,  shundan  so‘ng  mahsulotni  sotish 
bosqichiga  o‘tiladi,  bunda  ular  jamg‘arma  bo‘lib  o‘zgaradi.  Ma’lumki,  yangi 
korxonalarni  barpo  etish,  mavjud  ishlab  chiqarish  va  noishlab  chiqarish  ob’ektlarini 
texnik  jihatdan  qayta  qurollantirish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  moliyaviy,  iqtisodiy, 
moddiy va mehnat harajatlari yig‘indisi kapital qo‘yilmalarni anglatib, o‘z navbatida, 
kapital  qo‘yilmalar  iqtisodiy  jihatdan  kapital  investitsiyalarni  anglatadi,  ular  deyarli 
bir  mazmunni  bildiradi.  Ular  mahsulot  ishlab  chiqarish  va  xizmatlar  ko‘rsatish 
sohasida kiritiladigan investitsiyalarni, qo‘yilmalarni harajatlar majmuasini anglatadi.  
Iqtisodiy  adabiyotlarda  kapital  qo‘yilmalarning  mohiyatiga  quyidagicha 
ta’riflar  berilgan:  “kapital  qo‘yilmalar  –  bu  asosiy  kapitalga  yo‘naltirilgan  real 
investitsiyalarni (qo‘yilmalarni), shu jumladan, yangi qurilish, faoliyat ko‘rsatayotgan 
korxonalarni  texnik  qayta  qurollantirish,  ta’mirlash,  kengaytirish,  mashina  va 
uskunalar  sotib  olish,  loyiha-qidiruv  ishlari,  shuningdek,  uy-joy  hamda  madaniy-
maishiy qurilishlarni amalga oshirishga yo‘naltirilgan harajatlardir”
1
.  
Statistik  hisobotlarda  va  iqtisodiy  tahlil  jarayonlarida  bunday  investitsiyalar 
 
1
 Neshitoy A.S. Investitsii: Uchebnik. – 4-ye izd. – M.: «Dashkov i K
0
», 2006. – S. 13. 

---

kapital hosil qiluvchi investitsiyalar, deb ham nomlanadi. Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra, 
kapital  qo‘yilmalar  asosiy  fondlarni  takror  ishlab  chiqarishga  yo‘naltirilgan 
qo‘yilmalarni  anglatadi.  Umuman  olganda,  kapital  qo‘yilmalar  aholining  ijtimoiy 
ehtiyojlarini  qondirish  va  iqtisodiyot tarmoqlarini  rivojlantirish  uchun  mo‘ljallangan 
hamda  asosiy  fondlarni  barpo  etish  va  yangilash  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  jami 
harajatlarni aks ettiradi.  
Kapital qo‘yilmalar quyidagi harajatlarga yo‘naltiriladi: 
• 
qurilish-montaj ishlari;  
• 
turli jihozlar va asbob-uskunalarni sotib olish;  
• 
boshqa  har  qanday  harajatlar  –  loyiha  qidiruv  ishlari,  qurilish  maydonini 
tayyorlash kabilar.  
Yuqorida qayd qilingan uch elementning o‘zaro nisbati kapital qo‘yilmalarning 
tuzilishini  tashkil  qiladi.  Shuningdek,  kapital  qo‘yilmalar  o‘z  tarkibiga  ham  egadir, 
ya’ni tarmoq, texnologik va takror ishlab chiqarish shular jumlasidandir. Birinchisi – 
bu    iqtisodiyot  tarmoqlari  bo‘yicha  kapital  qo‘yilmalarni  miqdoriy  nisbatini  aks 
ettiradi.  Kapital  qo‘yilmalar  iqtisodiyot  tarmoqlarida  buyurtmachilarga  ularning 
mahsulotlariga  bo‘lgan  ehtiyoji,  rivojlanish  va  haqiqiy  ishlab  chiqarish  kuchlariga 
qarab taqsimlanadi. Bu esa soha tuzilishini tashkil qiladi. 
Kapital qo‘yilmalarning texnologik tarkibi – bu mashina va asbob-uskunalarni 
sotib  olishga  va  qurilish  montaj  ishlarini  amalga  oshiriga  ketadigan  harajatlar 
orasidagi  nisbatni  aks  ettiradi.  Amalda  asosiy  fondlarni  aktiv  qismini  (mashina  va 
asbob-uskunalarni) takror ishlab chiqarishni kapital qo‘yilmalardagi ulushini oshirish 
yo‘li  bilan  ularni  texnologik  tarkibini  takomillashtirish  sarflar  samaradorligini 
oshirishni  muhim  yo‘nalishi  hisoblanadi.  Kapital  qo‘yilmalarning  texnologik  tarkibi 
qurilish 
montaj 
ishlarining, 
jihozlarning, 
asbob-uskunaning, 
shuningdek, 
jamg‘armaning  mulkiy  hajmi  hisobidagi  turlicha  harajatlarning  ratsional  hajmini 
aniqlashga  xizmat  qiladi.  Kapital  qo‘yilmalarning  texnologik  tuzilishini  qurilish-
montaj  ishlariga  sarflayotgan  harajatlar  miqdorini  kamaytirish  yo‘li  bilan  amaldagi 
asosiy  jamg‘armalardan  ham  to‘liq  foydalanish  imkonini  beradi.  Faoliyat 
yuritayotgan  korxonalarning  quvvatlarini  qo‘llab-quvvatlash,  ularni  texnik  qayta 

---

qurollantirish,  kengaytirish  qayta  qurish  va  yangi  korxonalarni  qurish  kapital 
qo‘yilmalarni takror ishlab chiqarish aks ettiradi. 
Kapital qo‘yilmalarni takror ishlab chiqarish tarkibi ularni bir tomondan yangi 
qurilishlarga,  ikkinchi  tomondan  mavjud  korxonalarni  qayta  qurish  va  texnik  qayta 
qurollantirishni  va  kengaytirishga  saflanadigan  mablag‘lar  miqdori  o‘rtasidagi 
nisbatni aks ettiradi. 
Kapital  qo‘yilmalarning  samaradorligiga  ularni  texnologik  tarkibi,  ya’ni 
qo‘yilmalarni umumiy yig‘indisida sarflarni alohida turlari – uskunalar, asboblar va 
ishlab chiqarishda ishlatiladigan buyumlar; qurilish ishlari; loyiha va boshqa ishlarga 
saflarni  nisbati  katta  ta’sir  ko‘rsatadi.  Kapital  qo‘yilmalarning  tarkibida 
uskunalarning  ulushini,  hamda  ishlab  chiqarish  ishtirokchilarini  –  asosiy  fondlarni 
faol  qismini qurilish ishlariga nisbatan ko‘payishi  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotni 
birligiga  kapital  qo‘yilmalarni  pasayishiga  olib  keladi  va  ularni  iqtisodiy 
samaradorligini oshiradi. 
Kapital  qo‘yilmalarning  tarkibini  yangilashga:  sanoatning  texnik  darajasini 
oshishi,  ishlab  chiqarishni  mexanizatsiyalash  va  avtomatlashtirishning  o‘sishi, 
uskunalarni  takomillashtirishga,  ishlayotgan  korxonalarni  kengaytirish  va  qayta 
qurishga,  ularning  kooperatsiyalashuvi  va  guruhlarga  birlashtirish  va  hokazolarga 
sharoit  yaratadi.  Aytish  joizki,  kapital  qo‘yilmalarni  tarkibini  yaxshilashda 
rejalashtirishni yaxshilashga va qurilish ishlarining qiymatini pasaytirishga qaratilgan 
tadbirlar  katta  ahamiyatga  ega  bo‘ladi.  Yangi  texnikani  joriy  qilish  asosida 
ishlayotgan korxonalarni qayta qurish qisqa muddatlarda ishlab chiqarish quvvatlarini 
oshirishga  va  yangi  korxonalarni  qurishga  qaraganda  kamroq  kapital  saraflashga 
imkon yaratadi. 
Hozirgi  vaqtda  ishlab  turgan  korxonalarga  kapital  qo‘yilmalarni  sarflanishi 
texnik  taraqqiyotning  jadallashib  borishi  va  ishlab  turgan  texnikaning  eskirib 
borishiga  bog‘liqdir.  Agarda  mamlakatni  yangi  tabiiy  boyliklar  konlarini  ochilishi 
bilan bog‘liq bo‘lgan mintaqalarda kapital qo‘yilmalarni yangi korxonalarni qurishga 
va  yangi  quvvatlarni  barpo  qilishga  sarflanishi  to‘g‘ri  bo‘lsa,  boshqa  mintaqalarda, 
ayniqsa qayta ishlash sanoatidagi, ishlayotgan korxonalarni qayta qurish, texnik qayta 

---

qurollantirish to‘g‘ri bo‘ladi. Hozirgi sharoitda ilgari qurilgan ko‘pgina korxonalarda 
eskirgan  uskunalarni  modernizatsiyalash  zarurati  yuzaga  kelgan.  Bu  ishlab 
chiqarishning  intensivlashga  va  texnikani  hozirgi  zamon  talablariga  javob  berishiga 
va mehnat unumdorligini oshishga olib keladi. Qator mintaqalarda qayta qurish ushbu 
mintaqa  iqtisodiyotini  ko‘p  qirrali  rivojlantirish,  korxonalarni  zarur  buyumlar  bilan 
ta’minlanishi uchun ham zarurdir. Ammo ishlayotgan korxonani qayta qurish har bir 
holatda  chuqur  iqtisodiy  asoslarni  talab  qiladi.  Tajribani  ko‘rsatishicha  ayrim 
korxonalarda  dastlabki  iqtisodiy  hisob-kitoblarni  qilinmaganligi  natijasida  qayta 
qurish  bo‘yicha  samarasiz  ishlarni  amalga  oshirildiki,  oqibatida  qayta  qurishga 
ketgan sarflardan ham oshib ketdi. 
Hozirgi  paytda  kapital  qo‘yilmalar  samaradorligini  oshirish  birinchi  navbatda 
korxonalarni  texnik  qayta  qurollantirish,  mexanizatsiya  va  avtomatizatsiya,  uni 
ixtisoslashtirish,  texnologiyani  yaxshilash  va  tashkiliy-texnik  tadbirlarni  ishlab 
chiqarishni  rivojlantirish  fondi  va  bank  kreditlari  hisobiga  korxonalarni  texnik 
qurollantirish ko‘payib boradi. 
Kapital  qo‘yilmalar  dastavval  boshlangan  qurilishlarni  tugatish  va  ishga 
tushirish  lozim  bo‘lgan  ob’ektlarga  yo‘naltiriladi,  shuning  asosida  ishlab  chiqarish 
quvvatlarini  va  asosiy  fondlarni  ishga  tushirishga  erishish  mumkin  bo‘ladi.  Kapital 
qurilish  asosiy  fondlarni  barpo  etishning  barcha  bosqichlarini  (ob’ektni 
loyihalashtirishdan  boshlab  to  uni  ishga  tushirishgacha  bo‘lgan  jarayonni)  qamrab 
oladi.  Uning  asosiy  hal  qiluvchi  bosqichi  qurilish-montaj  ishlarini  bajarish  hamda 
qurilayotgan  ob’ektning  ishga  tushirilishini  ta’minlash  hisoblanadi.  Ushbu  bosqich 
moddiy  ishlab  chiqarishning  asosiy  tarmog‘i  bo‘lgan  “qurilish  industriyasi”  bilan 
amalga  oshiriladi.  Kapital  qo‘yilmalarni  samaradorligini  oshirish  vazifasini  bajarish 
uchun har bir sarflangan so‘m uchun mahsulot ishlab chiqarishni o‘sishini oshirishga 
erishish va uning keng miqyosda tashkiliy-texnik tadbirlarni amalga oshirish lozim:  
-  alohida  tarmoqlarga  va  korxonalarga  kapital  qo‘yilmalarni  yo‘nalishini 
iqtisodiy asoslash;  
-  o‘zining  texnik  darajasi  bo‘yicha  fan  va  texnika  yangi  yutuqlariga  javob 
beradigan  va  mehnat  unumdorligini  o‘sishini,  mahsulot  tannarxini  pasayishni  va 

---

ishlab  chiqarishni  foydaliligini  o‘sishini  ta’minlaydigan  qurilishlarni  va  loyihalarni 
sifatini oshirish;  
-  qurilishlarni  va  ishlab  chiqarish  quvvatlarini  ishga  tushirishni  tezlashtirish, 
loyiha–smeta  hujjatlari  va  moddiy-texnik  resurslar  va  ishlab  chiqarishni  tashkil 
qilishni ta’minlash.  
Kapital 
qo‘yilmalarni  korxonalarda  belgilangan  me’yorlar  doirasida 
rejalashtirish  uning  iqtisodiy  rivojlanish  rejasining  ajralmas  qismi  bo‘lib, 
korxonaning ishlab chiqarishini va uni ishlab chiqarish salohiyatini takomillashtirish 
asosi bo‘lib xizmat qiladi. Rejalashtirish kapital qurilishni uzluksizligini ta’minlaydi 
va ularni o‘z vaqtida amalga oshirishni imkon yaratadi. Aytish joizki, sarflanayotgan 
kapital  qo‘yilmalarining  65,1  foiz  ishlab  chiqarish  uchun  mo‘ljallangan  ob’ektlarga 
va 34,9 foiz ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan ob’ektlarga sarflanmoqda. Barcha 
kapital  qo‘yilmalarning  asosiy  qismi  –  46,5  foiz  qurilish-montaj  ishlariga,  41,5  foiz 
asbob-uskunalar  va  jihozlarga,  mavjud  inventarlarni  ta’mirlashga  va  qolgan  12  foiz 
boshqa  turli  xil  jarayonlarga  sarflanmoqda
2
.  Ishlab  chiqarish  ob’ektlari  bo‘yicha 
davlat kapital mablag‘lari sarfining takror ishlab chiqarish tuzilishini olib qaraydigan 
bo‘lsak,  shu  narsa  ayon  bo‘ldiki,  bu  maqsadga  yo‘naltirilayotgan  barcha  kapital 
qo‘yilmalarining yarmidan ko‘prog‘i ishlab turgan korxonalarni texnik jihatdan qayta 
qurollantirish va ularni rekonstruksiya qilishga ketmoqda. 
Kapital qo‘yilmalarni to‘g‘ri rejalashtirish uchun va qurilish ishlab chiqarishini 
to‘g‘ri  tashkil  qilish  uchun  mahalliy  tashabbusni  kengaytirish  lozim.  Rejalashtirsh 
kapital  qurilish  muntazamligini  ta’minlashi  va  qurilishlarni  o‘z  vaqtida  tugatilishiga 
sharoit  yaratishi  lozim.  qurilish  nisbatan  ishlab  chiqarish  siklini  qayta  muddat  talab 
qilishligi bilan ajralib turadi, shuning uchun ham tayyorgarlik davri uzoq vaqtni o‘z 
ichiga oladi. Kapital mablag‘larni o‘zlashtirish bo‘yicha rejalarni yo‘qligi qurilish va 
rekonstruksiya  qilish  ishlarini  qimmatlashtiradi.  Kapital  qo‘yilmalar  joriy 
rejalashtirishni  va  qurilish-montaj  ishlarini  asosi  bo‘lgan  istiqbol  rejalarini  ishlab 
chiqish  muhim  bo‘lib  hisoblanadi.  Istiqbol  rejalardan  kelib  chiqib  ishlarni  yillar 
 
2
 
www.stat.uz
 ma’lumotlari bo‘yicha 

---

bo‘yicha, yangi talablar asosida taqsimlash uchun aniqlashtirilgan rejalar va dasturlar 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Kapital  qo‘yilmalar  bo‘yicha  reja  topshiriqlari  muayyan  tarmoqlar,  iqtisodiy 
mintaqalar  va  korxonalar  bo‘yicha  sanoat  ishlab  chiqarishlarida  mo‘ljallangan 
o‘sishni ta’minlovchi yangi ishlab chiqarish quvvatlarini o‘z vaqtida ishga tushirishni 
ta’minlaydi. Shuning  uchun ham sanoatdagi kapital qo‘yilmalar rejasi sanoat ishlab 
chiqarishining ishlab chiqarish dasturi bilan bog‘liq ravishda tuziladi. Shu bilan birga 
kapital  qo‘yilmalar  rejasi  boshqa  rejalar  bilan  muvofiqlashtirib  tuziladi,  bu  esa  o‘z 
navbatida  kapital  qurilishlarni  o‘z  vaqtida  moddiy  va  moliyaviy  resurslar  bilan 
ta’minlash imkoniyatini beradi. 
Kapital  qo‘yilmalarni  tarmoqlar  bo‘yicha  taqsimlash  yoki  sanoatda  kapital 
qo‘yilmalarini  tarmoqlararo  tarkibi  o‘sha  davrning  xo‘jalik-siyosiy  vazifalari  bilan 
belgilanadi.  Mohiyat  jihatidan  yangi  qurilish,  kengaytirish,  ta’mirlash,  texnik  qayta 
qurollantirish  va  amaldagi  ob’ektlarni  modernizatsiya  qilish  yo‘li  bilan  ishlab 
chiqarish  va  noishlab  chiqarish  asosiy  fondlarini  barpo  etish  jarayoni  kapital 
qurilishni anglatadi. Uning yordamida jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirgan asosiy 
fondlar yangilanadi.  
“Kapital  qurilish”  tushunchasi  adabiyotlarda  va  amaliyotda  ikki  xil  tarzda 
talqin qilinadi: 
– moddiy ishlab chiqarishning tarmog‘i sifatida; 
– ishlab chiqarish faoliyatining turi sifatida. 
Tarmoq  sifatida  kapital  qurilish  quyidagi  asosiy  belgilari  bo‘yicha 
harakterlanadi:  aniq  maqsadga  yo‘naltirilgan  mahsulot  ishlab  chiqarish;  texnologik 
jarayonlarning  umumiyligi;  malakali  mutaxassislarning  mavjudligi.  Ishlab  chiqarish 
faoliyatining turi sifatida kapital qurilish quyidagi kompleks ishlarni bajarishi asosida 
korxonalar  bino  va  inshootlarini  barpo  etishni  (yaratishni)  tavsiflaydi:  qurilishni 
amalga  oshirish  uchun  uskunalar  montaji;  loyiha-qidiruv  ishlari;  qurilish  maydonini 
tayyorlash; sanitar-texnik qurilmalarni (kanalizatsiya, suv o‘tkazgichlar va h.k.) barpo 
etish  va  boshq.  Qurilish  mahsuloti  hisoblangan  binolar,  inshootlar  va  boshqa 
ob’ektlar  ko‘p  qirrali,  konstruksiyasi  murakkab  bo‘lgan  ob’ektlar  hisoblanadi.  Bu 

---

qurilish ishlarini ishlab chiqarishning xususiyatlari bilan harakterlanadi. 
Qurilishning  asosiy  xususiyati  uning  industrlashganligi  bilan  belgilanadi. 
Qurilishni  industrlashtirish  qurilish  tarmog‘ida  ilmiy-texnik  taraqqiyotning  asosiy 
yo‘nalishlaridan  biri  hisoblanadi.  Qurilish  industriyasi  deganda  sanoat  ishlab 
chiqarish  bloklari  va  konstruksiyalar  holatidan  kelib  chiqib,  qurilish  ishlab 
chiqarishini 
bino 
va 
inshootlarni 
montaj 
qilish 
va 
yig‘ish  jarayonini 
mexanizatsiyalashtirishga aylantirish tushuniladi. 
Qurilishni  industrlashtirish  qurilish  ishlarining  texnologiyasi  bo‘yicha  keng 
ko‘lamdagi  o‘zgarishlarni  olib  kiradi.  Qurilishni  industrlashtirishning  asosiy 
elementlari  bo‘lib  quyidagilar  hisoblanadi:  yig‘ma  qurilishni  rivojlantirish;  qurilish-
montaj  ishlarini  mexanizatsiyalashtirish  va  avtomatlashtirish;  qurilish  ishlab 
chiqarishga zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish. Kapital qurilish ko‘p aloqalarni 
harakterlaydigan  murakkab  jarayondir.  Uning  asosiy  xususiyati:  ob’ektlarni 
qurishning  texnik  va  tashkiliy  jihatdan  murakkabligi;  moddiy,  mehnat  va  pul 
resurslari harajatlarining ko‘pligi, ishlab chiqarish siklining davomiyligidir.  
Kapital  qurilishning  asosiy  vazifasi  ijtimoiy-madaniy  ahamiyatga  doir 
ob’ektlar,  uy-joy,  bino  va  inshootlarni  zamonaviy  texnik  asosda  qurish, 
mamlakatning 
ishlab 
chiqarish 
salohiyatini 
oshirishdan 
iboratdir. 
Aholi 
farovonligining  oshishi,  moddiy  ishlab  chiqarish  barcha  tarmoqlarining  yanada 
rivojlanishi  kapital  qurilishning  hajmi  va  samaradorligiga  bog‘liq  bo‘ladi.  Kapital 
qurilish  o‘z  vazifasini  bajara  turib,  investitsiya  jarayonlarida  muhim  rol  o‘ynaydi. 
Investitsiya  jarayonlarida  kapital  qurilishning  o‘rni  va  ahamiyatini  aniqlash  uchun 
kapital qo‘yilmalarning texnologik tarkibiga murojaat qilish zarur bo‘ladi.  
Kapital  qurilish  –  asosiy  vositalarni  yaratish  va  ularni  rekonstruksiya  qilish, 
shuningdek,  faoliyat  ko‘rsatayotgan  asosiy  fondlarni  texnik  jihatdan  qayta  jihozlash 
bo‘yicha  faoliyat.  Kapital  qurilish  harayoni  loyihalash  va  tadqiqot,  qurilish  montaj 
ishlari,  qurilish  montaj  ishlari,  qurilish  materiallari  va  transport  xizmatlarini  o‘z 

---

ichiga  oladi
3
.    Qurilish  tarmog‘i  qurilayotgan  obektlarning  harakteri  va  maqsadiga 
qarab bir necha quyi tarmoqlarga bo‘linadi (9.1-rasm).