mavzu: investitsiya faoliyatida kapital qurilish – mavzu: Kapital qurilish va kapital qo‘yilmalar. Reja

Uchinchidan, loyihani amalga oshirishda quyidagi ko‘pgina ishtirokchilarning 
qatnashishi ko‘zda tutiladi: 
▪ loyiha tashabbuskori; 
▪ loyiha kompaniyasi; 
▪ maslahatchilar; 
▪ pudratchilar (bosh pudratchi, subpudratchi); 
▪ uskunani yetkazib beruvchilar; 
▪ sug‘urta kompaniyalari va kafolatchi banklar; 
▪ kreditorlar (banklar)va h.k. 
Loyiha kompaniyalarining mavjudligi, uning asosiy belgilaridan biri loyihaviy 
moliyalashtirish  bo‘lib  hisoblanadi.  Loyiha  kompaniyalari  loyihani  amalga  oshirish 
sharoitida  loyiha  homiylari  tomonidan  tashkil  etiladi.  Agar  oddiy  kredit 
operatsiyalarida bank qarzdorning oldingi davrdagi moliyaviy faoliyatining natijalari 
bilan qiziqsa,  investitsiya loyihasini hayotga tatbiq  etishda  esa bank  asosiy  e’tiborni 
loyihani  samaradorligini  baholashga  va  loyiha  kompaniyasining  faoliyatini 
ta’minlovchi  kafolat  masalalariga  e’tibor  beradi.  Olingan  kredit  ta’sischilarning 
balansida  emas,  balki  loyiha  kompaniyasining  balansida  o‘z  aksini  topadi.  Bu  usul 
“balansdan  tashqari”  (“of  balance  sheet”)  deb  nomlanadi.  To‘rtinchidan,  loyihaviy 
moliyalashtirishda  kreditor  asosiy  e’tiborni,  shuningdek,  loyihani  amalga  oshirish 
jarayonining  nazoratiga  qaratadi.  Ko‘p  hollarda,  bu  funksiya  kreditorlar  tomonidan 
amalga  oshirilsa, ayrim  hollarda,  bunga maxsus  kompaniyalar  taklif  etiladi.  Maxsus 
kompaniya  qarzdor  bilan  tuzilgan  shartnoma  asosida  loyihani  amalga  oshirish 
jarayoni  ustidan  doimiy  nazorat  olib  boradi,  qarzdor  o‘z  navbatida  bu  kompaniyaga 
bajarilgan  ishlar  xususida  davriy  hisobot  berib  turadi.  Beshinchidan,  loyihaviy 
moliyalashtirish  bozorida  banklar  turlicha  vazifalarni  bajaruvchilar  sifatida  ishtirok 
etishi  mumkin:  bank-kreditor  sifatida;  kafolatchi  sifatida;  moliyaviy  maslahatchi 
sifatida;  lizing  institut  sifatida  va  h.k.  Oltinchidan,  qarzdor  uchun  loyihaviy 
moliyalashtirish  doirasida  olingan  mablag‘  o‘z  afzalliklari  bilan  bir  qatorda  oddiy 
kreditga nisbatan qimmatga ham tushushi mumkin. U quyidagilar bilan asoslanadi: 

---

▪  yuqori  risk  sababli  kredit  bo‘yicha  foiz  ham  yuqori  bo‘ladi,  shuningdek, 
ortiqcha  komission  harajatlar  (loyihani  baholash  uchun,  moliyalashtirishni  tashkil 
etish uchun, monitoring uchun komissiya haqlari) mavjudligi; 
▪ loyiha oldi ishlari bo‘yicha harajatlarning ko‘pligi; 
▪ to‘liq  ishlab  chiqilgan  loyiha  oldi  hujjatlarisiz  bank  moliyalashtirish  arizasini 
ko‘rib chiqmasligi; 
▪  qarzdor faoliyati ustidan bank tomonidan qattiq nazoratni o‘rnatilganligi. 
Shuning 
uchun 
ham, 
ko‘p 
hollarda, 
qarzdor 
investitsiyalarni 
moliyalashtirishning  oddiy  an’anaviy  shaklidan  foydalanishni  lozim  ko‘radi. 
Loyihaviy moliyalashtirishning moliyaviy sxemalarini ikkita turga ajratish mumkin: 
- parallel moliyalashtirish; 
- bosqichma – bosqich moliyalashtirish; 
Birinchi 
tur 
moliyalashtirish 
amaliyotda 
“Hamkorlikda  (qo‘shma) 
moliyalashtirish” deb ham ataladi, bunda yuqori ahamiyatga ega bo‘lgan investitsiya 
loyihalarini  amalga  oshirish  uchun  bir  nechta  kredit  muassasalari  qarz  mablag‘lari 
ajratadi.  Bosqichma  –  bosqich  moliyalashtirishda  esa  yuqori  nufuzga  ega  bo‘lgan 
bankning  qatnashishi  zarurligini  talab  qiladi.  Parallel  moliyalashtirishning  quyidagi 
afzalliklari  mavjud,  ya’ni  loyihaviy  moliyalashtirishning  parallel  moliyalashtirish 
shakli  banklarga  bir  tomondan  me’yorlarga  amal  qilgan  holda  kredit  berish 
imkoniyatini  bersa,  ikkinchi  tomondan  kredit  risklarini  pasaytiradi.  Ko‘p  hollarda, 
loyihani moliyalashtirish tashabbuskori sifatida nufuzga ega bo‘lgan tijorat bankining 
yoki  xalqaro  moliya  institutlarining  ishtirok  etishi  qarzdorning  o‘z  vaqtida  kreditni 
qaytarishiga 
qo‘shimcha  kafolat  beradi.  Kredit  shartnomasiga  qilingan 
qo‘shimchalarda  agar  qarzdor  moliyalashtirishda  ishtirok  etayotgan  biror  kreditor 
oldidagi  to‘lov  majburiyatini  bajarmasa  bosh  kreditor  kreditni  muddatidan  oldin 
undirib olish huquqiga ega bo‘ladi. 
Investitsiya  loyihalarini  hamkorlikda  (qo‘shma)  moliyalashtirishning  quyidagi 
ko‘rinishlari  (shakllari)  mavjud,  ya’ni  hamkorlikda  moliyalashtirishning  ikki  shakli 
ko‘p qo‘llaniladi: 

---

- mustaqil parallel moliyalashtirish, bunda har bir bank qarz oluvchi bilan kredit 
shartnomasi  tuzadi  va  investitsiya  loyihasida  o‘ziga  tegishli  bo‘lgan  qismini 
moliyalashtiradi (subloyiha);  
-  ko‘pchilik  bo‘lib  hamkorlikda  moliyalashtirish,  bunda  barcha  kreditorlar 
to‘planib  bitta  sindikatga  birlashadilar,  yagona  kredit  shartnomasi tuziladi  va  kredit 
shartnomasini  tayyorlash  va  imzolashni  bank-menedjer  amalga  oshiradi.  Keyingi 
bosqichda  kredit  shartnomasini  amalga  oshirish  ustidan  nazoratni  (ayrim  hollarda 
investitsiya  loyihasini  umuman  amalga  oshirishni)  hamda  zarur  hisob-kitob 
operatsiyalarini  sindikat  tarkibidagi  maxsus  bank-agent  ma’lum  miqdordagi 
komission haq e’vaziga amalga oshiradi.  
Investitsiya  loyihalarini  bosqichma-bosqich  moliyalashtirishning  o‘ziga  xos 
xususiyati,  asosan,  birinchi  sinf  toifasidagi  banklarda  investitsiya  loyihalarining 
ekspertizasi  bo‘yicha  tajribali  mutaxassislarning  mavjudligi,  bank  olamida  yuqori 
nufuzga  egaligi  tufayli  loyihalarni  kreditlashtirish  bo‘yicha  ko‘plab  arizalar  kelib 
tushadi.  Biroq,  yirik  banklar  ham  har  doim  bu  loyihalarni  ularning  balansiga  salbiy 
ta’sir  etishi  mumkinligi  yoki  boshqa  sabablar  oqibatida  moliyalashtira  olmaydi. 
Shuning uchun, ko‘p hollarda, bu banklar loyihani kreditlashtirishning tashabbuskori 
sifatida faoliyat yuritishi mumkin. Investitsiya loyihasini samaradorligini baholagani 
va  kredit  shartnomasini  ishlab  chiqqani  uchun  tashabbuskor  bank  komission  haq 
oladi.  
Loyihaviy  moliyalashtirishda  quyidagi  ishlarni  bajarish  o‘ta  muhimdir. 
Boshqacha ifodalaganda, loyihaviy moliyalashtirishning bosqichlari quyidagicha: