mavzu: investitsiya faoliyatida kapital qurilish – mavzu: Kapital qurilish va kapital qo‘yilmalar. Reja

15 – MAVZU: INVESTITSIYALARNI MOLIYALASHTIRISHNING LIZING 
MEXANIZMI 
15.1 – mavzu: Lizingning iqtisodiy mazmuni 
REJA:  
        1.  Lizingning iqtisodiy tabiati, mazmuni va mohiyati 
       2.  Lizing turlari 
       3.  Lizing munosabatlarini tashkil etish va amalga oshirish tartibi 
 
1. Lizingning iqtisodiy tabiati, mazmuni va mohiyati 
Moliyaviy  xizmatlar  bozorida  lizing  iqtisodiy  tushuncha  sifatida  investitsion 
faoliyat  turlaridan  biri  sifatida  e’tirof  etilib,  u  rivojlangan  bozor  iqtisodiyotining 
mahsuli  va  turkumlaridan  biri  bo‘lib  hisoblanadi.  O‘zbekiston  uchun  tadbirkorlik 
faoliyatini moliyalashtirishning yangi usulini keng joriy qilish, shu bilan birga xorijiy 
mamlakatlar  lizing  biznesidan  foydalanish  uchun  avvalo  lizing  munosabatlarining 
mohiyati  va  iqtisodiy  tabiatini  oydinlashtirib  olish  lozim.  Tadbirkorlik  faoliyatini 
rivojlantirish  vositasi  hisoblangan  lizing  raqobat  natijasida  paydo  bo‘lgan  va  uning 
muayyan  afzalliklari  bo‘lgan.  Tadbirkorlik  faoliyati  uchun  investitsiya  resurslarini 
qidirib  topish  yoki  mulkni  qo‘lga  kiritish,  unga  egalik  qilish  hamda  undan 
foydalanish  huquqini  olishning  boshqa  usullariga  nisbatan  lizingning  u  yoki  bu 
afzalliklari  turli  huquqiy  va  iqtisodiy  makonlarda  turlicha  namoyon  bo‘ladi.  Ya’ni, 
lizing  mol-mulkidan  tadbirkorlik  maqsadlarida  foydalanish  imkoniyatini  olish 
vositasi  sifatida  lizingdan  ko‘riladigan  manfaatlar  yoki  zararlar,  uning  afzalliklari 
yoki kamchiliklari iqtisodiy, shu jumladan, huquqiy, moliya-kredit munosabatlarining 
darajasi bilan belgilanadi
1
.  
Ba’zi  adabiyotlarda  lizing  ijarani  moliyalashtirish  deb  hisoblanadi  va  lizing 
usulida  moliyalashtirish  bankning  texnika  yoki  mashinalarni  sotib  olib,  ularni  o‘z 
mijozlariga  ijaraga  berishini  nazarda  tutadi  deb,  ta’kidlanadi
2
.  Haqiqatda  esa  bank 
mulkchilik  huquqini  sotib  olmaydi,  balki  moliyalashtiradi,  to‘g‘rirog‘i,  ijarachining 
ijara  munosabatlari  vositasida  va  lizing  shartnomalarida  ko‘rsatilgan  muddatlarda 
mol-mulkni  qo‘lga  kiritish  niyatida  bo‘lg‘usi  huquqini  moliyalashtiradi.  Bank  va 
lizingning  moliyaviy  muassasa  sifatida  tub  farqi  ham  shundadir.  Bunga  qo‘shimcha 
 
1
 Газибеков Д.Г., Собиров О.Ш. «Лизинг и его развитие в Узбекистане», - Т.: Молия, 2001   132 с. 
2
 Роуз Питер С. Банковский менеджмент. — Пер. с анг., 2-го изд.- М.: Дело Лтд. 1995. 173 с. 

---

ravishda shuni ham ta’kidlash kerakki, lizing texnologiyalar va texnikalar sotib olish 
va samarali qo‘llash uchun lizing beruvchi va lizing oluvchilar o‘zaro maqbul kredit 
munosabatlariga  kirishishining  shaklidir.  Ayrim  iqtisodchilar,  lizingni  vaqtincha 
bo‘sh  turgan  yoki  jalb  etilgan  moliyaviy  mablag‘larni  investitsiyalashga  qaratilgan 
tadbirkorlik  faoliyatining  bir  turi  deb  ta’riflaydilar.  Lizing  kompaniyalarining  bo‘sh 
moliyaviy  resurslarni  jalb  etish  imkoniyatlari  ularda  salmoqli  o‘z  kapitallarining 
borligi  bilan  izohlanadi.  Lizing  institutlari  endigina  paydo  bo‘layotgan  O‘zbekiston 
kabi  rivojlanayotgan  mamlakatda  bozor  munosabatlarining  qonunchilik  negizini 
shakllantirish  bilan  birga  lizing  tadbirkorlikning  alohida  turiga  aylangani  yo‘q.  Shu 
sababli, bizning nazarimizda lizing – investitsiyalarni moliyalashtirish shakllari yoki 
usullaridan  biridir,  deb  hisoblayotgan  mualliflarning  fikrini  qo‘llab-quvvatlash 
mumkin
3
. Bizning fikrimizcha, lizing munosabatlari qarz olish-berish asosida vujudga 
keladigan  iqtisodiy  va  huquqiy  munosabatlarning  yaxlit  tizimi  deb  qabul  qilinmog‘i 
zarur.  Lizing  rivojlanishining  tarixidan  ma’lumki,  uning  paydo  bo‘lishiga  ob’ektiv 
sharoitlar va tegishli shartlar ko‘maklashib kelgan. Bu shart-sharoitlar bir tomondan, 
lizing  mulkini  taklif  qilish,  ikkinchi  tomondan,  unga  bo‘lgan  talabni  shakllantirish, 
uchinchi  tomondan  esa  lizing  munosabatlarini  amalga  oshirish  uchun,  bo‘sh  turgan 
moliyaviy resurslarni jalb qilish imkonini bergan.  
Umuman,  lizing  munosabatlari  o‘zining  iqtisodiy  mazmuniga  ko‘ra,  bizning 
nazarimizda,  avvalo  qarz  olish  munosabatlarini,  lizing  beruvchi  va  mulk  yetkazib 
beruvchi  bilan,  davlat  va  milliy  iqtisodiyotning  norezidentlari  (xorijiy  davlatlar, 
xalqaro  moliya  institutlari,  chet  el  investorlari  va  boshqalar)  bilan  mulkiy,  huquqiy, 
taqsimot  va  boshqa  uyg‘unlashgan  munosabatlarini  ifodalaydi.  Har  qanday  holatda 
ham lizing munosabatlari o‘z mazmuniga ko‘ra makon va zamonda qarz olish, ya’ni 
taqsimot,  mulkiy  munosabatlarni,  lizing  ob’ektiga  egalik  qilish  huquqi  va  undan 
foydalanish  huquqlarini  ifodalaydi  va  o‘z  navbatida  iqtisodiy  jarayondagi  qayta 
taqsimot  munosabatlarini  shakllantiradi.  Yuqoridagi  fikrlarni  umumlashtirsak, 
zamonaviy lizingning yana bir muhim jihati bo‘lgan – uchinchi (vositachi) shaxsning, 
ya’ni  lizing  kompaniyalarining  vujudga  kelishi  uchun  poydevor  qurilganligini 
 
3
 Коноплицский В., Филина Г. «Это бизнес» Толковый словарь экономических терминов.- Киев: «Альтерпресс», 1996. – 149, 
447 с.; Козлов Д. «Лизинг: новые горизонты предпринимательства», Экономика и статистика, 29 июль., 1996. 

---

kuzatishimiz mumkin. Shulardan xulosa qilib, lizingga ta’rif bersak. Xalkaro moliya 
korporatsiyasi mutaxassislari tomonidan lizing quyidagicha talqin qilingan: “Lizing – 
bu mulkiy munosabatlar majmui bo‘lib, bunda bir taraf (lizing beruvchi) boshqa bir 
taraf  (lizing  oluvchi)ning  topshirig‘iga  ko‘ra  uchinchi  taraf  (mol  yetkazib 
beruvchi)dan lizing shartnomasiga muvofiq lizing ob’ekti bo‘lgan mulkni o‘z mulki 
qilib  sotib  olib,  uni  to‘lash  asosida  lizing  shartnomasida  belgilangan  shartlar  bilan 
vaqtinchalik foydalanish va egalik qilish uchun lizing oluvchiga beradi”. 
Lizingga berilgan bu ta’rifda lizingning mulkiy munosabatlar majmui va bozor 
iqtisodiyotining  asosiy  tamoyillaridan  biri  bo‘lgan  foyda  olish  istagining  mahsuli 
ekanligiga  alohida  e’tibor  karatilgan.  Bundan  tashqari,  Yevropa  federatsiyasining 
lizing  bo‘yicha  milliy  assotsiatsiyasi  tomonidan  lizingga  berilgan  ta’rifi  ham 
e’tiborga molikdir, ya’ni “Lizing – bu ijarachining ishlab chiqarish maqsadida zavod, 
sanoat  tovarlari,  uskunalar  va  ko‘chmas  mulklardan  foydalanish  bo‘yicha  ijara 
shartnomasi bo‘lib, bunda mazkur tovarlar ijaraga beruvchi tomonidan sotib olinib, u 
mulkka  bo‘lgan  egalik  qilish  huquqini  saqlab  qoladi”.  Ushbu  ta’rifda  lizing  ijara 
shartnomasi sifatida baholanib, uning huquqiy jihatlariga e’tibor qaratilgan. 
Lizingni  ta’riflashda  dastlab  uning  mulkiy  munosabatlar  ekanligini  e’tiborga 
olib, bu ta’rifda unda ishtirok etayotgan barcha sub’ektlarning mavqei va manfaatlari 
o‘z  ifodasini  topishi  kerakdir.  Shu  nuqtai  nazardan  olib  qarasak,  Sh.U.  Xaydarov, 
X.A. Ortiqov va X.A. Tuxsanovlar o‘zlarining asarlarida lizingga quyidagicha ta’rif 
berib  o‘tishgan:  “Lizing  deganda  bir  taraf  (lizing  beruvchi)  boshqa  bir  tarafning 
(lizing  oluvchining)  topshirig‘iga  muvofiq  lizing  ob’ekti  bo‘lgan  mulkni  o‘z  mulki 
qilib  sotib  olib,  uni  lizing  oluvchiga  haq  evaziga  lizing  shartnomasida  belgilangan 
shartlar  bilan  vaqtinchalik  foydalanish  va  egalik  qilish  uchun  hamda  shartnoma 
tugagandan  so‘ng  lizing  ob’ektini  sotib  olish  huquqi  bilan  beriladigan  mulkiy 
munosabatlar majmuidir”
4
. Ushbu ta’rifda lizingning o‘ziga xos xususiyati, ya’ni bu 
munosabatlarda  uch  sub’ektning  ishtirok  etishi  hamda  mulkchilik  huquqining 
o‘zgarishiga alohida to‘xtalib o‘tilgan.  
 
4
  Ҳайдаров  Ш.У,  Ортиков  Х.А,  Тухсанов  Х.А.  Лизинг:  Тан  олиш,  баҳолаш  ва  унинг ҳисоби.- Т.: «NORMA» 
МЧЖ, 2006. 43-бет. 

---

Xorijiy  adabiyotlarda  mutaxassislar  lizingga  ta’rif  berishda  uning  lug‘aviy 
ma’nosiga  ham  e’tibor  berishgan  (inglizcha  “to  lease”  fe’lidan  olingan  bo‘lib, 
“mulkni  ijaraga  berish”  yoki  “mulkni  ijaraga  olish”  ma’nolarini  anglatadi).  Ba’zi 
manbalarda  ta’kidlanishicha,  mashina,  jixoz,  transport  vositalari  va  boshqa  ishlab 
chiqarishga  taalluqli  harakatlanuvchi  mulkni  uzoq  muddatli  ijaraga  olish  lizing 
sifatida  e’tirof  etilgan
5
.  Bu  ta’riflarda  lizingga  asosan  ijara  munosabati  sifatida 
yondashilib, uning o‘ziga xos xususiyatlariga e’tibor berilmagan. 
M.I.  Leshenko  tomonidan  lizingga  berilgan  ta’riflar  yuqoridagilardan  bir 
muncha  farq  qiladi.  Uning  fikricha  lizing  –  bu  shunday  tovar  kreditiki,  u  lizingga 
beruvchidan  lizingga  oluvchiga  turli  shakldagi  mulk  (qurilma,  uskuna,  mashina, 
kema  va  hokazo)ni  foydalanishga  berilishi  bilan  an’anaviy  bank  ssudasidan  farq 
qiladi.  Lizingga  beruvchi  ishlab  chiqaruvchi  (sotuvchi)dan  mulkni  to‘liq  qiymati 
bo‘yicha  egaligiga  olib  moliyaviy  xizmat  ko‘rsatadi,  lizingga  oluvchi  esa  ushbu 
qiymatni  davriy  ravishda  to‘lov  (badal)lar  hamda  kreditdan  foydalanganlik  uchun 
foizlarni  birgalikda  to‘lab  qoplaydi
6
.  Bu  yerda  lizingning  o‘ziga  xos  xususiyati 
mulkka egalik qilish huquqida namoyon bo‘ladi. Mulkka egalik qilish huquqi lizing 
muddati  mobaynida  to‘liqligicha  lizingga  beruvchida  bo‘ladi.  Bu  huquq  lizingga 
oluvchiga  faqatgina  shartnomada  ko‘rsatilgan  muddatda  kelishilgan  to‘lovlar 
butunlay to‘langandan keyingina o‘tadi. Bularning barchasi lizing operatsiyalarining 
lizing bozori ishtirokchilari uchun naqadar foydali ekanligidan dalolat berib turibdi. 
Yuqorida keltirilgan  fikrlarni  umumlashtirib,  lizingga  quyidagicha  ta’rif  berib 
o‘tamiz:  “Lizing  –  bu  vaqtinchalik  bo‘sh  turgan  yoki  jalb  qilingan  moliyaviy 
vositalarni  investitsiyalashni  o‘zida  aks  ettirib,  bunda  lizingga  beruvchi  ma’lum  bir 
sotuvchidan mulkiy shartnomada kelishilgan mol-mulkka egalik qilish va ushbu mol-
mulkni vaqtinchalik foydalanganlik uchun to‘lov asosida oxirida harid qilish huquqi 
bo‘yicha lizingga oluvchiga taqdim etish majburiyatini oladi”. 
 
 
 
5
Джуха В.М. Лизинг. Серия «Учебники, учебные пособия». -Ростов н/Д: «Феникс», 1999.56-бет. 
6
Лещенко М.И. Основа лизинга: Учеб. пособие ч-е изд. перераб. и доп. - М.: Финансы и статистика, 2004.
 

---