Mavzu: Imom al-g’azzoliyning

Mazmum ilmlar
Sehr, tilsimot, ko‗z bog‗lash va talbis (bir narsani haqiqatidan boshqacha qilib ko‗rsatish) kabilardir.
13.	Muboh bo„lgan ilmlar	Muboh bo‘lgan ilmlarga esa, mubolag‗asiz yozilgan she‘rlarni bilish, qadim tarix bilan shug‗ullanish va shu kabilar kiradi.
14.	Shar‟iy ilmlar	Shar‘iy ilmlarning barchasi mahmud-maqtalgandir. Gohida asli qoralangan, lekin shar‘iy deb gumon qilingan ba‘zi ilmlar shar‘iy ilmlarga aralashib ketishi mumkin. Shuning uchun shar‘iy ilmlarni ham maqtalgan va qoralangan qismlarga bo‗lamiz. Mahmud bo‗lgan shar‘iy ilmlarning asoslari, qo‘shimchalari, muqaddimalari va to‘ldiruvchilari bor.
15.	(Shar‟iy ilmlarga) asos bo„lgan ilmlar	Alloh taoloning kitobi. Payg‗ambarning (sollallohu alayhi vasallam) sunnatlari. Ummatning ijmo‘si.

		to„rttadir:		4. Sahobiylar asarlari
	16.	Qo„shimcha ilmlar ikki qismga bo„linadi:		Dunyo ishlarini tartibga solishga taalluqli ilmlar. Bu ilmlarni fiqh kitoblari o‗z ichiga olgan bo‗lib, ular bilan shug‗ullanuvchi kishilar faqihlar deb ataladi. Bular dunyo olimlaridir. Oxirat ishlariga taalluqli ilm. Bu ilm qalb holatlarini, yaxshi- yomon xulqlarni, Alloh rozi bo‘ladigan va sevmaydigan ishlarni o‘rgatadi. Kitobning oxirgi qismi bu haqdagi bahsni o‘z ichiga olgan. (Ya’ni, «Ihyou ulumiddin» kitobining oxirida qalbdan a’zolarga keladigan taqvo ilmi bayon qilingan. – Tarj.)
	17	Muqaddimot	Muqaddimot boshqa ilmlarni o‗rganishda vosita bo‗lgan ilmlardir. Bunga til, nahv (grammatika) misol bo‗ladi. Ular asli diniy ilmlar emas, balki Qur‘on va hadis ilmlarini tushunishda bir vositadir. Shariatimiz arab tilida kelgani uchun bu tilning qonun-qoidalarini o‗rganish lozim. Shariat hukmlari tilni bilish orqali tushuniladi. Demak, vosita bo‗lgan tilni o‗rganish kerak ekan. Yozishni o‗rganish ham muqaddima ilmlaridandir. Lekin yozish til kabi zaruriy emas. Chunki Payg‗ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam) yozishni bilmaganlar. Eshitilgan hamma narsani yodda saqlab qolish mumkin bo‗lganida, yozuvga bo‗lgan ehtiyoj yana-da ozayardi. Demak, buning imkoni yo‗q ekan, yozishni bilish ham zaruriybir ehtiyojdir.
	18	To„ldiruvchi ilmlar	To‘ldiruvchi ilmlarning birinchi qismi Qur‘on ilmi haqida bo‗lib, u uch qismga bo‗linadi: qiroat ilmi. Harflarning maxrajini o‗rganish kabi Qur‘on lafziga taalluqli ilmlar; tafsir kabi Qur‘onning ma‘nosiga taalluqli ilmlar. Tafsir ham naqlga suyanadi. Zero, tilning o‗zi bu ishni bajara olmaydi; v) nosix, mansux, omu xos, nass (dalil), zohir va bularning bir-biri bilan aloqasini o‗rganish kabi Qur‘on hukmlariga taalluqli bo‗lgan ilmlar. Bu ilm usulul fiqh (fiqh asoslari) deb nomlanadi va sunnat ham uning ichiga kiradi.
	19