Мавзу: Илк ўзбек алифбосининг вужудга келиши

1919-1920- yillarda "Chig‘atoy gurungi" jamiyati alifbo va imloni isloh qilish bilan bog‘liq qator ishlarni amalga oshiradi: ona tili oʻqituvchilarini tayyorlasg ikki oylik kurlarini tashkil qildi, "Bitim yo‘llari" kitobchasi yaratildi, unda arab yozuvi o‘zbek tili tovushlari tizimiga anchagina moslashtirilgan boʻlib, alifboga u, o‘, o, a, i, e unlilari uchun harflar olindi.⁴
1921-yilning 1-5-yanvar kunlari Toshkentda o‘zbek alifbosi va imlosi masalalariga bag‘ishlangan Birinchi o‘lka qurultoyi bo‘lib o‘tadi. Qurultoyda Abdurauf Fitrat, Ashurali Zohiriy va Botu (Mahmud Hodiyev) ma’ruzalari tinglanadi.
Fitrat ma’ruzasida arab alifbosining o‘zbek tili xususiyatlariga moslashmaganligini, unda unli tovushlarni ifodalash uchun belgilar etishmasligini, unli va undosh tovushlarni ifodalovchi harflarning shaklan farqlanmaganligini, har bir harfning to‘rt shakli borligini yozuvdagi jiddiy nuqson deb baholaydi, bunday nomukammallikdan qutulish uchun arab alifbosidagi harflarning 4 xil shaklidan faqat bitgasini - so‘z boshidagi shaklini qoldirish, unli tovushlar uchun 6 ta harf belgilash, so‘zlardagi ohangdoshlikni yozuvda aks ettirish imkonini yaratish, chet so‘zlarni o‘zbek tili xususiyatlariga moslab yozish kerakligini aytadi. Bu fikrni Elbek ham quvvatlaydi. Ashurali Zohiriy esa Fitratning ba’zi takliflariga e’tiroz bildirib, chet so‘zlarning, xususan, arabcha va forscha o‘zlashmalarning arab imlosidagi shakllarini o‘zgartirmay yozish ma’qulligini, aks holda bunday so‘zlarning ma’nolari o‘zgarib ketishi mumkinligini aytadi. U unli tovushlar uchun 5 ta harf belgilashni taklif qildi. Alifbo-imlo ustidagi bu kabi tortishuvlar, ziddiyatlar bois ziyolilar ikkiga - yangi imlochilar va o‘rta imlochilar guruhiga bo‘linib ketadi.
Botu arab alifbosidan butunlay voz kechib, lotin grafikasi asosida yangi alifbo tuzish va unga o‘tishni taklif qiladi. O‘zining lotin harflari asosida tuzilgan alifbosi loyihasini qurultoy ishtirokchilariga taqdim etadi. Bu loyihani S.Usmonxo‘jayev ma’qullaydi, ammo ko‘pchilik amaldagi (arabcha) alifboni ayrim tuzatishlar kiritish bilan saqlash kerak degan fikrni quvvatlaydi. Ushbu qurultoyda amalda mavjud bo‘lgan yozuvni isloh qilish, 6 ta unli harf olish, o‘zbek so‘zlariga “qalinlik va ingichkalik qoidasi”ni kiritish, harflarning hammasini bir turli shaklga tushirish, yot so‘zlarni o‘z harflarimiz bilan yozish kabi qator qarorlar qabul qilindi.⁵