Мавзу: Илк ўзбек алифбосининг вужудга келиши

Hozirgi o‘zbek yozma nutqida tinish belgilarining qo‘llanilishi

Nutqimiz ikki shaklda bo‘ladi: og‘zaki va yozma.
Har ikki nutq shakli oldiga bir xil talablar qo‘yiladi: fikrning aniq va tushunarli bo‘lishi, jumlaning to‘g‘ri, ravon hamda ta'sirli qurilishi har qanday nutqning bosh fazilatidir.
Og‘zagi va yozma nutq ayrim holatlari bilan bir-biridan farq qilishini o‘tgan darslarimizda ko‘rib o‘tdik. Shuningdek, atoqli otlarda qo‘shtirnoq ishlatilishiga doir misollar bilan ham tanishdik.
Og‘zaki nutq tovushlar orqali amalga oshiriladi. Og‘zaki nutqda ohang, to‘xtam (pauza) muhim mezondir. Yozma nutqda esa mana shu ohang va to‘xtamlar tinish belgilar yordamida ifoda etiladi. Solishtirib ko‘raylik:
Ha. Ha? Ha!
Qaysar, boshliqqa ham gap qaytarasanmi?!
Qaysar boshliqqa ham gap qaytarasanmi?!
Ahmad, siz yomon odam emassiz!
Ahmad, siz yomon, odam emassiz!
Yaxshi, tashabbusni qo‘llash kerak.
Yaxshi tashabbusni qo‘llash kerak.

1. 
   NUQTA
   

Nuqta quyidagi o‘rinlarda qo‘llanadi:

1. 
   Tinch ohang bilan aytilgan darak, buyruq va undov gaplarning oxirida:
   

Havo toza va salqin.
BMT Xavfsizlik Kengashi shu vaqtga qadar Suriya xususida bir kelishuvga erisholmay kelmoqda.

2. 
   Qisqartililgan ism va familiyalarning birinchi harfi yoki qismidan keyin:
   

A.Q. (Abdulla Qahhor); A.Qod. (Abdulla Qodiriy); T. A. Ergashev.
Ism va familiyalar qisqartmalari, odatda, qavs ichida beriladi. Bu holda qavsga olingan manbadan oldingi gap oxiridagi tinish belgilari o‘z o‘rnida saqlanadi. Qavsdan keyin biror tinish belgisi qo‘yilmaydi:
“Yaxshi kitob – aqlli odam bilan suhbat qurishning ayni o‘zginasi. (A. T.)

3. 
   Sanash yoki ayrim fikrning qismlarini ifodalash uchun qo‘llangan raqamlardan keyin: 1. 2. 3.
   

Mana, bir misol. Fransiya va Shvetsiyaning qo‘shma korxonasi paxtani qayta ishlashning yangi usulini topibdi. U besh bosqichdan iboratdir:
1. Chigitdan moy va kunjara olish.
2. Tolani qayta ishlab, sifatiga qarab ajratish.
3. Ip ishlab chiqarish.
4. To‘qimachilik sanoati.
5. Tikuvchilik sanoati.

4. 
   Turli (ilmiy, adabiy, badiiy) asarlarning bob va paragraflarini ko‘rsatishda:
   

2. 
   Yuksak ma'naviyat – fuqarolik jamiyati barpo etish omili
   
3. 
   Iqtisodiy islohotlar va ma'naviy o‘zgarishlar uyg‘unligi
   

2. 
   So‘roq belgisi
   

1. 
   So‘roq belgisi so‘roq mazmunidagi gaplardan so‘ng qo‘yiladi:
   

Sinovlardan qanday o‘tdingiz? Bu muammo qachon hal qilinadi?

2. 
   Ko‘pincha so‘roq gaplar birdan ortiq bo‘lib keladi. Bunday holda so‘roq belgisining qo‘yilishi quyidagicha:
   

a) so‘roq gaplarning har biriga ahamiyat berish lozim topilsa yoki har qaysi so‘roq gap mazmunan o‘ziga mustaqil bo‘lsa, har biridan so‘ng so‘roq belgisi qo‘yiladi:
Komila so‘zida davm etdi: “Ha, Jamol akam qanday? Toshkentdami?” (O.)
b) Agar so‘roq gaplar mazmunan umumiy bir fikrni ifodalasa, so‘roq belgisi eng so‘nggi so‘roq gapdan keyin qo‘yildai:
- Tag‘in Toshkentdan mehmon boshlab keldingmi? Kim kelyapti: Savrimi, Rahbarmi yo akangning bolalarini yetaklab kelyapsanmi? (G‘.G‘.)
3. So‘z yoki ibora noaniq, o‘rinsiz bo‘lsa yoki undan gumon ifodalansa: ovqatga tajovvuz (?) qilgandan so‘ng, mehmonlar qo‘llarini dasturxonga (?!) artdilar.

3.