Мавзу: Илк ўзбек алифбосининг вужудга келиши

biroz.
Kirillcha o‘zbek yozuvi imlosida кўпдан-кўп tipidagi juft so‘zlar doirasida chiziqcha bilan yoziladi. Lotin grafikasi asosidagi yangi o‘zbek yozuvi imlosiga ko‘ra birinchi qismi chiqish kelishigida, ikkinchi qismi jo‘nalish kelishigida bo‘lgan birikmalarning komponentlari, shuningdek, belgining ortiq darajasini bildiruvchi ko‘pdan ko‘p, tekindan tekin kabilar ajratib chiziqchasiz yoziladi.
Kirillcha o‘zbek yozuvi imlosida izofali so‘zlar (нуқтаи назар, ойнаи жаҳон, дарди бедаво) ajratib yoziladi. Lotin grafikasi asosidagi yangi o‘zbek yozuvi imlosida izofa undosh bilan tugagan so‘zlarga "i " shaklida, unli bilan tugagan so‘zlarga esa "yi " shaklida qo‘shiladi. Masalan: farmoni oliy, nuqtayi nazar.
Kirillcha o‘zbek yozuviga asoslangan imlo qoidalarining 69 - va 71-paragraflari bir xil hodisaning birikmali nomlarini ikki xil yozishga yo‘l qo‘yadi: birikma muhim yig‘ilish nomi bo‘lganda, undagi har bir so‘z bosh harf bilan, birikma muhim tarixiy voqea nomi bo‘lganda esa undagi birinchi so‘z bosh harf bilan, qolganlari kichik harf bilan boshlanadi: Қрим Конференцияси (muhim yig‘ilish nomi) – Қрим конференцияси (muhim tarixiy voqea nomi).
Lotin grafikasi asosidagi yangi o‘zbek yozuvi imlosida shu ikki qoidadan faqat bittasi saqlangan, unga ko‘ra “ Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari tarkibidagi birinchi so‘z bosh harf bilan boshlanadi ” : Mustaqillik kuni, Xotira kuni. Ko‘rinadiki, lotin grafikasi asosidagi yangi o‘zbek yozuvi imlosida yuqoridagi ikki qoidaga o‘zgartirish kiritilgan.
Yangi imloning “Bo‘g‘in ko‘chirish qoidalari ”da rus grafikasi asosidagi o‘zbek yozuvi imlosida berilmagan quyidagi qoidalarbor:
1. О‘zlashma so‘zlarning bo‘g‘inlari chegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq undosh quyidagicha ko‘chiriladi:
a) ikki undosh kelsa, ular keyingi satrga birgalikda ko‘chiriladi: dia-gramma, mono-grafiya kabi;
b) uch undosh kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga ko‘chiriladi: silin-drik.
2. Bo‘g‘inga teng qism va bosh harflardan iborat qisqartmalar satrdan satrga bo‘lib ko‘chirilmaydi: ToshDUkabi.
3. Harflardan iborat shartli belgi o‘zi tegishli raqamdan ajratib ko‘chirilmaydi: 10- "A" guruh kabi.
4. Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomdan ajratilgan holda keyingi satrga ko‘chirilmaydi: "Navro‘z-95" kabi.
5. Bosh harfdan tashkil topgan qisqartma ismlar familiyadan ajratib ko‘chirilmaydi. Masalan: I.Karimov. Shuningdek, v.b. (va boshqalar), sh.k. (shu kabilar) singari harfiy qisqartmalar ham oldingi so‘zdan ajratib ko‘chirilmaydi.
Xullas, avvalgi va yangi imlo qoidalari o‘ziga xos farqlovchi belgilarga ega. Imlodagi barcha o‘zgartirishlar uni takomillashtirish borasida amalga oshirilayotgan ishlarningnatijasidir.
1993-yilda yangi o‘zbek yozuvining tatbiq etilishi u bilan bog‘liq imlo qoidalarini o‘rganishni hayotiy ehtiyojga aylantirdi. Bu ehtiyojni qondirishda imlo lug‘atlarining o‘rni beqiyos.
Sir emaski, keyingi yillarda yangi imlo qoidalariga asoslangan so‘zlik lug‘atlar ko‘plab nashr etilmoqda. Sh.Rahmatullayev va
A.Hojiyevlar tomonidan tuzilgan “О‘zbek tilining imlo lug‘ati” (Toshkent: “О‘qituvchi” , 1995.), M.Yo‘ldoshevning “Dolzarb lug‘at”i (Toshkent, “Yozuvchi”, 1998.), T.Tog‘ayev va boshqalarning “O‘zbek tilining kirill va lotin alifbolaridagi imlo lug‘ati” (Toshkent, “Sharq”, 1999.) hamda “O‘zbek tilining imlo lug‘ati” (tuzuvchilar: E.Begmatov, A.Mirvaliyev. –Toshkent: "Akademnashr", 2013.) shularjumlasidandir.
Ushbu lug‘atlardagi ba’zi soʻzlarning yozilishidagi nomutanosibliklar o‘quvchiningyangi imloni mukammal o‘zlashtirishiga to‘sqinlik qilishi tayin. Buni lug‘atlardan olingan quyidagi daliliy misollartahlilida ham kuzatishimiz mumkin.
Ma’lumki, kirillcha-o‘zbekcha alifbo asosidagi imlo qoidasiga muvofiq ikkinchi qismi е, ё, ю, я harflari bilan boshlangan qo‘shma so‘zlar ajratib yoziladi. Mana shu qoida asosida S.I.Ibrohimov, E.A.Begmatov va A.A.Ahmedovlar tomonidan kirill-rus yozuvida tuzilgan «О‘zbek tilining imlo lug‘atida» (1976) ер ёнғоқ, бир ёқлама, бир юзлама, икки юзлама so‘zlari ajratilib yoziladi, ammo иккиёқлама so‘zinegadirqo‘shibyоziladi¹².
Lotincha-o‘zbekcha alifbodan я, ё, ю, е grafemalari o‘rin olmagani uchun yangi imlo qoidasida ular qatnashgan so‘zlarning imlosi haqida fikr yuritilmagan. Bu esa ikkinchi qismi bu harflar bilan boshlanadigan so‘zlarni yangi alifboda qo‘shib yoki ajratib yozishda turli muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bu holat yangi imlo lug‘atlarida ham o‘z aksini topmoqda. Masalan, Sh.Rahmatullayevva A.Hojiyev tomonidantuzilgan lotin alifbosiga asoslangan «О‘zbek tilining imlo lug‘ati»da ikkiyoqlama, ikkiyuzlama so‘zlari qo‘shib yozilsa, yozilish mohiyati bu so‘zlarga o‘xshash bo‘lgan bir yoqlama, bir yoqli qo‘shma so‘zlari ajratilib yozilgan¹³. Agar bu o‘rinda biryoqlama, bir yoqli so‘zlarining imlosida 60-qoidaga rioya qilingan deb hisoblansa (bu qoidaga muvofiq bir so‘zi o‘zidan keyingi yoki oldingi so‘zdan ajratib yoziladi), unda


¹² S.I.Ibrohimov, E.A.Begmatov, A.A.Ahmedov. О‘zbek tilining imlo lug‘ati. –Т., 1976-y. 74- 76-, 152-, 185-betlar.
¹³ Sh.Rahmatullayev, A.Hojiyev. О‘zbek tilining imlo lug‘ati. –Toshkent: О‘qituvchi, 1995-y. 54-, 96-betlar.
nima uchun bu qoidani ikki so‘zining birikuvidan yasalgan qo‘shma so‘zlarga ham tatbiq etish mumkin bo‘lmaydi? Shuningdek, bu o‘rinda imlo qoidasida qayd etilgan birpas, biroz, birato‘la, birbarakayiga so‘zlarining qo‘shibyozilish sababi sharhlanishimaqsadgamuvofiq.
Yangi imlo qoidalarida -ga, -gacha, -gach, -guncha, -gani, -gudek, -gan, -gin, -gina qo‘shimchalarining imlosi aniq ko‘rsatib berilgan (37- qoida), ammo -gi qo‘shimchasining yozilishi qoidasi alohida bandda berilmaganligi sababli bu qo‘shimchaning yozilishida har xillik ko‘zga tashlanmoqda. Xususan, “О‘zbek tilining imlo lug‘ati”da ma’lum bir so‘z ertalabgi tarzida yozilgan bo‘lsa¹⁴, M.Yo‘ldoshevning «Dolzarb lug‘at»idabu so‘z ertalabkitarzida beriladi¹⁵.
Umuman, yangi alifbo va imlo joriy etilishi munosabati bilan nashr qilinayotgan imlo lug‘atlarida yuqoridagi kabi ba’zi o‘zbekcha so‘zlar, ayniqsa, ruscha-yevropacha bir qator o‘zlashma so‘zlarning berilishida turlilik mavjud. Bu hol bunday so‘zlarning qanday yozilishi imlo qoidalaridan chetda qolganligi bilan izohlanadi. So‘zlar imlosidagi bunday noqislik va har xilliklar o‘quvchining yangi imloni o‘zlashtirishiga salbiy ko‘rsatishi, ularni chalg‘itishi, ikkilantirishi turgan gap. Binobarin, yozuvimizda imlo qoidalarini takomillashtirish ehtiyoji bor. Fikrlarimiznikeyingi darsda davom ettiramiz.