Mavzu: ikkinchi jahon urushi yillarida o’zbek xalqining fashizm ustidan qozonilgan g’alabaga qo’shgan hissasi

partizanlarning xizmatlari ham beqiyosdir. 
Xalq qasoskorlari dushmanning ming-minglab omborlariga o’t qo’yar, qurol-
yarog’larini o’lja qilib olar, ularning eshelon va relslarini, ko’priklari va 
mashinalarini portlatar, kutilmaganda qo’qqisdan zarba urar, xullas dushmanning 
tinkasini quritib Qizil armiyaning g’alabasini tezlashtirar edilar. 
Umumxalq qasoskorlari harakatida o’zbek o’g’lonlari ham faol qatnashdilar 
va qaxramonlik namunalarini ko’rsatdilar. Belorussiyaning partizan otryadlari 
saflarida jang qilgan farg’onalik yigit Sovet Ittifoqi Qaxramoni Mamadali 
Topiboldiev dushmanning to’rtta mashinasini yakson qildi, harbiy yuk ortib 
ketayotgan temir yo’l sostavini ishdan chiqardi, yuzlab fashistlarni qirib tashladi. 
180 nemis soldat va ofitserini asir oldi. Bugungi kunda Belorussiyadagi Pisarev 

---

40 
qishlog’i Topiboldievka deb ataladi, u yerda o’zbek jasur o’g’loni nomiga 
ko’chalar, maktablar qo’yilgan. Minskda tashkil etilgan 1941-1945 yillar urush 
muzeyida Mamadali Topiboldiev surati, hayoti, jangovar faoliyati haqida keng 
ma'lumotlar bor. 
O’zbekistonlik xalq qasoskorlaridan hukumatning orden va medallari bilan 
taqdirlanganlar orasida G`ofur Hakimov, Dehqonboy Qosimov, Vali Bashirov, 
Karim Yusupov va Muxtor Galievlarning ham nomlari bor. Bundan tashqari 
O’zbekistonlik partizan jangchilardan 15 kishi “I darajali Vatan urushi partizani”, 
50 kishi “II darajali Vatan urushi partizani” medallari bilan taqdirlangan. 
O’zbekistonlik partizanlardan D.Abduraimov, T.Ismoilov, S.Fayziev, 
M.Ahmedov, 
T.Qo’chqorov, 
K.Usmonov, 
I.Soliev, 
A.Mamajonov, 
G`.Toshniyozov, M.Xoliqov va boshqalar Belorussiya, Ukraina, Bolgariya, 
Chexoslovakiya, Yugoslaviya va Italiyada mislsiz qahramonliklar qilganlar. 
Xullas O’zbekiston mehnatkashlari ikkinchi jahon urushi yillarida 
qahramonlik va jasorat namunalarini ko’rsatdi, ular kechani kecha, kunduzni 
kunduz demasdan och-yalong’och holda juda og’ir va qiyin sharoitlarda xalq 
xo’jaligining barcha tarmoqlarida sidqidildan va astoydil mehnat qilib urushni 
g’alaba bilan yakunlash maqsadida front manfaatlari uchun turli-turli mahsulotlar 
ishlab chiqardilar. O’zbekistonlik jangchilar front chiziqlarining oldingi saflarida 
mardlik va qahramonlik mo’'jizalarini namoyish qildilar, dushman o’qiga o’z 
ko’kraklarini qalqon qilib rus, ukrain, belorus, Boltqbo’yi yerlarini fashistlar 
Germaniyasidan ozod qilishda faol qatnashdilar va umumiy dushman ustidan 
qozonilgan g’alabaga o’zlarining munosib hissalarini qo’shdilar. 
O’zbekistonlik jangchilardan 1939-1945 yillardagi ikkinchi jahon urushida 
fashistlar Germaniyasi va Yaponiya millitarizmi kuchlariga qarshi kurashdagi 
jasorati, mardligi va qahramonligi uchun 120 ming kishi SSSRning orden va 
medallari bilan taqdirlandi, 300 dan ortiq kishiga esa Sovet Ittifoqi Qahramoni 
unvoni berildi. Ammo urushda qo’lga kiritilgan g’alaba O’rta Osiyo xalqlariga 
juda qimmatga tushdi. Mazkur mintaqa aholisining umumiy miqdori 1940 yildagi 
10.906 ming kishidan 1945 yilga kelib 8.982 ming kishiga tushib qoldi, yoki 1.924 

---

41 
ming nafarga qisqardi. Agar 1940-1945 yillarda tug’ilgan yosh go’daklarni ham 
qo’shib hisoblansa yo’qotish raqami bundan ham ko’proq bo’ladi. Ayniqsa bu 
urushdan O’zbekiston va o’zbek xalqi ko’p narsa yo’qotdi. Respublika aholisi 1,4 
million kishiga qisqardi. 
Frontga safarbar qilingan 1 million 433.230 kishidan 263.005 kishi halok 
bo’ldi, 132,670 kishi bedarak yo’qoldi va 60452 kishi o’z o’lkasiga nogiron bo’lib 
qaytdi
27
. Bu hisobga urush yillarida ochlik-yalong’ochlikdan qirilib ketgan ming-
minglab vatandoshlar ham qo’shiladigan bo’lsa, xalqimizning boshiga tushga 
dahshat va fojeaning nechog’lik og’ir bo’lganligini ko’z oldimizga keltira olamiz. 
Shuningdek bu hisobga O’zbekistonda “quloq” qilngan Sobiq Ittifoqning 
Ukraina, Shimoliy Kavkaz, Qozog’istonga, Sibirga badarg’a etilgan, bu joylardagi 
“mehnat 
posyolka”larida, 
“Quloqlar 
qishloq”larida 
surgun 
azobini 
tortayotganlarida urushga chaqirilgan yurtdoshlar kiritilmagan.
Urushning butun zahridan o’zbek “quloq” lari ham azob-uqubatlar tortganlar, 
ularning aksariyati o’sha mash'um urush qurboni bo’lganlar. Ammo bular haqida 
na ko’p jildlik Xotira kitoblarida, na O’zbekistonning Ikkinchi jahon urushidagi 
ishtiroki haqidagi asar va dissertatsiyalarda, na badiiy adabiyotlarida hech narsa 
aytilmagan. 
Masalan Xerson viloyatidagi o’zbek “quloq”lari ham shoshilinch ravishda 
Qizil armiyaga safarbar qilina boshlagan. Safarbar qilinishga ulgurmagan 16 
yoshdan 60 yoshgacha bo’lgan erkaklarning bir qismi mehnat batalonlariga olinib, 
Qarag’anda ko’mir sanoati markaziga ko’chirilgan. Ularning ko’pchiligi shu 
yerdan, ya'ni Qozog’istondan urushga safarbar qilingan. 
Xerson viloyati Skadovskiyda yashab, shu joydan frontga chaqirilgan va 
jangohlarda halok bo’lgan o’zbekdan 87 tasi aniqlandi. 
Ularning aksariyati 1943 yilda frontga olingan.Kaxovskiy rayonidan urushga 
olinib jangohlarda halok bo’lganlardan 46 nafarini, Golopristan rayonidan esa 
bundaylardan 29 nafari aniqlangan. Xullas, Xerson viloyati Skadovskiy, 
27
Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. Asarlar. T.: “O'zbekiston”, 1996, 80-bet. 

---

42 
Kaxovskiy, Golopristan rayoni bo’yicha Ikkinchi jahon urushida ishtirok etgan 
vatandoshlarimizdan 162 nafarining nomi aniqlandi. Ulardan 144 nafari halok 
bo’lganligi va 18 nafari bedarak yo’qolganligi ma'lum bo’ldi. 
Ikkinchi jahon urushi yillari xalqimiz tarixining eng og’ir va qora dog’li 
davridir. Bu urushni har qanday sharoitda ham xalqimiz chetlab o’taolmas edi. 
Chunki O’zbekiston ikkinchi jahon urushining asosiy aybdorlaridan biri 
hisoblangan qizil saltanatning mustamlaka asoratida edi. Bas, shunday ekan 
xalqimiz cheki va peshonasida bo’lgan va bosib o’tilgan bu tarixiy davrni chetlab 
ham o’taolmaymiz, uni inkor ham etaolmaymiz, tarixiy haqiqat bilan istaymizmi 
uni yo’qmi bundan qat'iy nazar hisoblashishga majburmiz. Shu ma'noda Islom 
Karimovning quyidagi so’zlari diqqatga loyiqdir: “Takrorlab aytaman: Ikkinchi 
jahon urushiga qanday qaralmasin, bu urush qaysi g’oya ostida va kimning izmi 
bilan olib borilgan bo’lmasin, o’z vatani, el-yurtining yorug’ kelajagi, beg’ubor 
osmoni uchun jang maydonlarida xalok bo’lganlarni o’z umrlarini bevaqt hazon 
qilgan insonlarni doimo yodda saqlaymiz.
Bu achchiq, lekin oliy haqiqatni unitishga hech kimning haqi yo’q va bunga 
yo’l ham bermaymiz. 
Urush yillari-O’zbekiston tarixining uzviy bir qismi. Biz tariximizdan biror 
sahifani ham olib tashlamaymiz. Bu tarix-bizniki uni unitishga hech kimni haqqi 
yo’q”
28
. 
Ha, tarixiy haqiqat, tarixiy adolat tarix qanday sodir yetilgan bo’lsa xuddi 
shunday ilmiy yoritishni va undan kelajak uchun to’g’ri xulosa chiqarishni talab 
qiladi.
Sovetlar davrida yozilgan O’zbekiston tarixi darsliklari, qo’llanmalari va 
xatto tor doiradagi ziyolilar uchun mo’ljallab chop etilgan monografik ilmiy asarlar 
va risolalarda ham “Turkiston legion” haqida hech narsa yozilmagan. Chunki u 
haqda yozish kommunistik firqa mafkurasi va sovetlar siyosatiga to’g’ri kelmas 
edi. Holbuki, “Turkiston legion” ham Vatanimiz tarixi ikkinchi jahon urush 
28
Karimov Islom. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3-T.: “O’zbеkiston”. 1996 y. 246,247-bеtlаr. 

---

43 
davrining ajralmas tarikibiy 
bir qismidir. Shunday ekan O’zbekiston fuqarolari, 
xususan kelajagi buyuk O’zbekistonni barpo etadigan yosh avlod Vatanimiz 
tarixining ikkinchi jahon urushi davridagi to’la qonli tafsilotini, shu jumladan 
“Turkiston legion” haqida ham bor haqiqatni bilmog’i va unga o’zining shaxsiy 
munosabatini bildirmog’i kerak. 
“Turkiston legion” 1941 yilning oxiri 1942 yilning boshlarida shakllandi. 
Uning asosini urushda asir olingan Turkistonliklar tashkil qildilar. Yozma 
manbalarning guvohlik berishicha Sovet Ittifoqi bilan Germaniya o’rtasidagi 
urushning ilk yillari (1941-1942)da sovetlarning G`arbiy jabhasida taxminan 2 
millionga yaqin turkistonlik askar bo’lgan. Urush davrida to’plangan 
ma'lumotlarga qaraganda, 1943 yilda Qizil Armiyaning faqat 6 harbiy qismida, 
ya'ni Minsk, Kiev, Moskva, Leningrad, Uzoq Sharq va Shimoliy Kavkazda 
1.179.802 turkistonlik askar bo’lgan. Faqat Kiev va Minsk qismlarida 997.892 
nafar edi. Ana shu turkistonlik Qizil Armiya askarlarining kattagina qismi nemislar 
tomonidan asir olindi. To’rg’ay shahrida joylashgan Germaniya harbiy asirlari 
Boshqarmasining 1943 yilda bergan ma'lumotlariga qaraganda urushning dastlabki 
yillaridayoq (1941-1942) sovetlar armiyasidan 1.700.00 ga yaqin turkistonlik asir 
olindi. 1942 yilning yoziga qadar bulardan faqat 400 ming kishi eson qoldi, 
qolganlari ochlik, kasallik, sovuq tufayli qirilib ketdi, bir qismi otib tashlandi. 
“Turkiston legion”ning asosini ana shu asirlar tashkil etdi. 
Urushning boshidayoq bunchalik ko’p sonlik turkistonlikning nemislarga asir 
tushganligining boisi, sababi nimada? Albatta sabablar ko’p. Ana shu sabablardan 
eng birinchisi, turkistonliklar sovetlar hokimiyati yillarida muntazam armiyada 
xizmat qilish malakasidan mahrum etilgan edilar, aniqrog’i urush boshlangan 
davrda O’rta Osiyo respublikalarining birontasida muntazam milliy armiya 
bo’lmagan. Chunki sovetlar turkiy xalqlarga ishonmas, ularni ikkinchi toifa xalq 
hisoblar, eng muhimi ulardan qo’rqar edi. Shu bois turkiy xalqlarning milliy 
armiyasini yo’q qildi. 1935 yil oxirlariga qadar Turkiston turklari sovetlar 
armiyasiga safarbar qilinmas edi. 1935 yilda qabul qilingan “Sovetlar armiyasiga 
safarbarlik” qonuniga asosan 1935-1938 yillar ichida turkistonliklar Qizil Armiya 

---

44 
xizmatlariga bir oz bo’lsa olingan edi. 1939 yilning oxirlariga kelganda 
turkistonliklardan armiyaga olish ancha ortdi. Chunki Sovet Ittifoqi bilan 
Finlyandiya o’rtasida urush boshlangan edi. 1941 yil iyunda Germaniya bilan 
Sovet Ittifoqi o’rtasida urush boshlangandan so’ng esa, Turkiston turklarini 18 
yoshdan 65 yoshgacha hammasini yoppasiga urushga safarbar qilindi. 
Ma'lumotlarga qaraganda 1941-1943 yillar davomida taxminan 4.847.775 
turkistonlik sovetlar armiyasiga safarbar qilingan edi. Ularning aksariyati hech 
qanday tayyorgarliksiz front jabhasining oldingi chizig’iga tashlangan edilar. 
Toshkent, Samarqand, Qarshi, Termiz, va boshqa shaharlarida milliy gvardiya va 
diviziyalar tashkil qilinib, ularga hech qanday harb ilmidan saboq bermasdan va 
maxsus tayyorgarlikdan o’tkazmasdan armiyaga jo’natildi. Bu ishda ham «buyuk 
rus» mustamlakachiligining o’ziga xos shovinistik va jirkanch maqsadlari o’z 
ifodasini topdi. Bu avvalo urush vositasi bilan turkiy musulmonlarni qirib tashlash 
va jismonan yo’q qilish bo’lsa, ikkinchidan, turkiylarni urush olib borishga 
“yaroqsiz xalq”, “ikkinchi sort millat” ekanligini amalda isbotlash va shu asosda 
turkiy millatlar davlatchiligining asoslaridan biri bo’lgan muntazam o’z armiyasiga 
ega bo’lishini abadul-abad barbod qilish edi. Sovetlar Qizil saltanati ma'lum 
ma'noda o’z maqsadlariga erishdilar ham, Konstitutsiyada teng huquqli «suveren 
respublika» hisoblangan O’zbekiston sovetlar davrida o’zining milliy armiyasidan 
mahrum bo’ldi. Buning uchun turkiy xalqlarning Germaniya qo’shinlariga qarshi 
mustaqil “jang qilishga qodir emasliklari” eng “ishonchli” asos bo’ldi. Chunki tish-
tirnog’iga qadar zamonaviy qurollar bilan qurollangan nemis qo’shinlariga qarshi 
turgan turkistonlik qizil qo’shinlar urushning dastlabki bosqichlarida dushmanga 
deyarlik qarshilik ko’rsata olmadilar. Nega deganda ular maxsus tayyorgarlikdan 
o’tmaganliklaridan tashqari umuman, qurolsiz bir holatda jangga tashlangan edilar. 
General Sobir Rahimov qo’mondonligidagi mashhur 37-diviziyada xizmat qilgan, 
generalning tutingan o’g’li, urush yillarida afsonaviy qahramonliklar va mardliklar 
ko’rsatgan, jasur razvedkachi, vatandoshimiz, urush va mehnat faxriysi, Toshkent 
shahar Sergeli tumani urush va mehnat faxriylari kengashining raisi polkovnik 
Xurram Ashurov bergan ma'lumotlarga qaraganda urushning dastlabki 

---

45 
bosqichlarida Turkistondan borgan jangchilarning har uchtasidan bittasiga haqiqiy 
jangovar miltiq, qolgan ikkitasiga esa yog’ochdan tayyorlangan «miltiq» va 15 
donadan patron berilgan ekan. Natijada ular dushmanning yopirilib qilgan 
hujumiga bardosh berolmay gangib qoldilar va yoppasiga asir tusha boshladilar. 
Ikkinchisi, urushning dastlabki bosqichlarida turkistonlik Qizil askarlarning 
ma'naviy ruhiy holatlari ham tushkun holatda bo’lgan. Chunki kompartiya Markziy 
Qo’mitasi qabul qilgan qaror bo’yicha 1937-1939 yillarda O’rta Osiyo 
respublikalaridan taxminan 2 millionga yaqin kishi qamoqqa olingan edi. Albatta 
bu hol armiya safiga chaqirilgan askarlarning ruhiy holatiga salbiy ta'sir qilgan edi.
Uchinchisi, fashistlar Germaniyasining tashviqot-targ’ibot mashinasi ham 
barcha rus bo’lmagan millatlar vakillariga, jumladan turkistonliklarga qarata ham 
faol ish olib bordi. Mahkamasi Minsk shahrida bo’lgan general Mirshakar 
boshchiligidagi turkistonliklarning ma'lum bir qismi ko’r-ko’rona shu targ’ibotga 
ishonib o’z ixtiyori bilan nemislarga asir tushgan vatandoshlar ham bo’ldi. 
Fashistlar qo’mondonligi asirga olingan turkistonliklarni yoppasiga qirib tashlay 
boshladi. Mana shunday bir jumboqli va tang vaziyatda o’sha davrda Germaniyada 
yashab istiqomat qilayotgan vatandoshimiz Vali Qayumxon “Turkiston legion”ni 
tuzish g’oyasini ko’tarib chiqdi va uning Prezidenti bo’ldi. 
Vali Qayumxon Olmoniya hukumatiga murojaat qilib, turkistonlik asirlar 
Sovet Armiyasining haqiqiy jangchilari emasligini, ularni zambarak uchun yem-
holida tutilganligini, Sovet Ittifoqi bilan Olmoniya orasidagi janglarda qo’llarida 
qurol o’rniga tayoqlar bilan tutilganligini, anglatgan edi. 
Olmon hukumati ham Sovet davlatining nohaq harakat qilganligini va 
turkistonliklar kabi g’ayri rus xalqlardan urushda strategik maqsadda 
foydalanganligini to’la ravishda anglagan edi. 1942 yilning boshidan e'tiboran 
Qayumxon bir necha yuz ming turkistonlik asirni lagerdan chiqarib ularni 
ommaviy ishlarga joylashtirishga muvaffaq bo’ldi. Ochlik, kasallik hukm surgan 
sovuq oylarida kiyimsiz qolganimiz sharoitlarida biz, turkistonlik asirlar 
Qayumxonning himmatini ko’rib, uni “Ota” ataydigan bo’ldik. U biz uchun 
chindan ham otalik qildi”. 

---

46 
Ayni shu paytda g’ayri rus millati vakillaridan Armani, Gurji, Shimoliy 
Qofqoz, Ozorbayjon, Idil-Urol legionlari ham tashkil etilgan edi. 1942 yil 
avgustida Vali Qayumxon raisligidagi “Turkiston Milliy Birlik Qo’mitasi” tuzildi 
1942-1945 yillarda Berlinda faoliyat ko’rsatgan «Turkiston Milliy Birlik 
Qo’mitasi»da 112 turkistonlik ishladi. Ayni zamonda “Milliy Turkiston”, “Milliy 
adabiyoti” jurnallari va “Yangi Turkiston” gazetasi nashr etila boshlandi. “Milliy 
Turkiston” jurnalining birinchi soni 1942 yil 15 avgustda chiqdi. Jurnal “Bizning 
yo’l” bosh maqolasi bilan e'lon qilindi va unga “Bizning yo’l otalar yo’lidir, 
mustaqillik yo’lidir”, deb bayonot berilgan edi. Germaniya hukumati milliy 
qo’mitaning bu siyosiy yo’lini o’rganib chiqdi, ammo uning siyosiy niyatiga qarshi 
chiqmadi. Bu tabiiy edi, albatta. Chunki ayni davrda milliy Qo’mitaning faoliyati 
Germaniya foydasiga va Sovet Ittifoqiga qarshi qaratilgan edi. Milliy qo’mitaning 
bayonoti biron bir darajada bo’lsada Germaniyaning mavqeiga hech qanday xavf 
tug’dirmas edi. “Turkiston legion” tarkibida askar va zobitlarning miqdori 1944 yil 
oxirlarida 267 ming kishi atrofida bo’lgan. Legion qo’mondonini tayinlash 
Germaniya armiyasi qo’mondonligi ixtiyorida edi. Batalon, polk qo’mondonligi va 
rota komandirlari tarkibida turkistonliklardan ko’p bo’lgan. Legionning siyosiy va 
milliy ishlari Milliy Turkiston Birlik Qo’mitasi tomonidan idora etilardi. Har bir 
askar va zobitning so’l qo’lida “Turkiston, Olloh biz bilan” tamg’asi bor edi. 
Askariy ont, Qur'oni Karim, qarshisida ikki qilich birlashtirilib, Turkiston bayrog’i 
ostida qabul qilingan. “Turkiston legion”ning o’z madhiyasi bor edi. Bu madhiya 
“Go’zal Turkiston” nomi bilan atalardi. Madhiyaga Cho’lponning “Go’zal 
Farg’ona” she'ri va uning kuyi asos qilib olingan edi.
“Turkiston legion” rus sovetlari qo’shinlariga qarshi jiddiy janglar olib borgan 
va unga katta talofotlar bergan. “Turkiston legion”ning birinchi partiyasi 1942 yil 2 
mayda Bryansk o’rmonlarida jangga tashlangan edi. Ruslar, Turkiston milliy 
askarlaridan asir olmas edilar, ularni “qora fashistlar” deb atashardi. Olingan 
asirlarni ayab o’tirishmas, ularni joyida o’ldirishardi. Hatto yarador askarlarga 
nisbatan ham shafqat yo’q edi. “Turkiston legion” 1944 yilning oxirlariga kelib 
taxminan 65 ming askarini yo’qotdi, 900 ga yaqin legionchilar sovetlar partizan 

---

47 
birliklariga qochgan edilar. “Turkiston legion” o’zbek, qozoq, qirg’iz, turkman va 
tojik qavmlaridan iborat edi. Ular yillar davomida sovetlarning olib borgan bo’lib 
tashlash va parchalash siyosatlariga qaramasdan turkistonliklarning “turklik 
birligini” ko’rsatib qo’yish qobiliyatlarini ham isbot qilgan edilar. Sovetlar 
targ’iboti “Turkiston legion”ni ichidan buzish uchun ko’p harakat qildi. Ammo 
Turkiston Milliy Birligini buzaolmadi. 
“Turkiston legion” tuzishda Germaniya hukumati o’z manfaatini birinchi 
o’ringa qo’yganligi isbot talab qilmaydigan haqiqatdir. Ammo shu narsaga tan 
bermaslik mumkin emaski, Germaniya davlati 1945 yil 24 martda bu davrda 
Germaniya front jabhasida mag’lubiyat ketidan mag’lubiyat alamini tortayotgan 
bo’lsa, «Turkiston legioni»ni Turkiston Milliy Hukumati sifatida rasmiy bir vasiqa 
bilan tanidi. Holbuki, yuqorida ta'kid etilganidek sovetlar faqat turkistonliklarning 
milliy armiyasini tugatish bilan kifoyalanmadi, balki amalda mustaqil diplomatik 
munosabatlarda bo’lish huquqini bergan edi. Bu tadbir tarixiy nuqtai-nazardan 
biroz kechikib amalga oshirilgan ularning milliy davlatchilik an'analarini ham 
barbod qilgan edilar. Germaniya hukumati Turkiston Milliy hukumatiga barcha 
do’st davlatlar bilan, shu jumladan Germaniyaning o’zi bilan ham bo’lsada, 
Germaniya hukumatining tutgan yo’li, o’sha davrda Turkistonning milliy masalaga 
bildirilgan munosabat tariqasida g’oyatda katta siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan 
voqea edi. 
“Turkiston legion”ni tuzishda kim qanday maqsadni o’z oldiga 
qo’yganligidan qat'iy nazar, hayot bu qo’yilgan qadamning o’z vaqtida va to’g’ri 
qo’yilgan qadam bo’lganligini isbotladi. “Turkiston legion” minglab 
turkistonliklarning hayotini saqlab qoldi. 
“Turkiston legion”ning urushdan keyingi taqdiri albatta har bir kimsani 
qiziqtiradi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng Turkiston Milliy Armiyasining 
hayyotida achchiq bir davr boshlandi. Amerika Qo’shma Shtatlari prezidenti 
Ruzvelt va Angliya Bosh Ministri Cherchil 1945 yil 4 fevralda Qrim yarim 
orolining Yalta shahrida I.Stalin bilan uchrashdilar. Bu yerda bo’lib o’tgan 
konferentsiyada ittifoqchilar asir tushgan o’z vatandoshlarini qaytarib olishga 

---

48 
o’zaro kelishdilar. Bu shartnoma ozod va mustaqil vatanga ega bo’lgan davlat 
uchun g’oyat tabiiy va ahamiyatli bir hol edi. Ammo dunyodagi eng yirik 
mustamlakachi Qizil saltanat bo’lgan Sovet Ittifoqi uchun bu shartnoma ming-
minglab kishilarning taqdiri nuqtai nazaridan fojeali yakunga ega bo’ldi. Sababi, 
tuzilgan bitimga asosan 1945 yildan 1947 yilga qadar Sovet Ittifoqi tashqari qochib 
o’tgan yoki Germaniyaga asir tushgan yuz minglarcha turkistonliklarni ozarbayjon, 
qrim, qolmiq va boshqa millat kishilarni G`arbiy Ittifoqchilar majburan sovetlarga 
topshirdilar. Holbuki ozodlik kurashchilari Amerika, Angliya va Frantsiya 
davlatlariga ishonib o’zlarini taslim etgan, ularga ishonar edilar. Chunki, 1941 yil 
14 avgustda “Atlantik Xartiya” e'lon etilgan edi. Unda “Ozodlik, inson huquqi, 
xalqlarning o’z taqdirini o’zi belgilashi, har bir xalqning mustaqillikka bo’lgan 
huquqini ta'minlash, mustamlakachi likni bitirish, “Yangi bir dunyo” tashkil etish 
masalasi bahs etilgan va qarorlashtirilgan edi”. “Atlantik Xartiya”ga Amerika, 
Angliya, Sovet Ittifoqining boshliqlari imzo chekkan edilar. Bu hujjat 1941 yil 14 
avgustda Atlantikadan Amerika kemasida Ruzvelt va Cherchil ishtirokida tuzildi 
va ular urush tamom bo’lgandan keyin yangi, ozod va erkin dunyo ko’rilajagini 
tashqaridan arlashuvsiz o’zi belgilayajagini e'lon qildilar. 
“Atlantik Xartiya”da ezilgan xalqlar, millatlarning haq-huqulari, istak-
orzulari, milliy maqsadlari muxofaza qilinishi kerak edi. Ammo afsus va 
nadomatlar bo’lsinki, G`arbiy ittifoqchilar 1945 yil Yaltada to’planib, “Yangi 
dunyo” qurish to’g’risidagi o’z bayonotlariga o’zlari hiyonat qildilar, I.Stalin bilan 
kelishilgan holda “Yalta bitimi”ni tuzdilar, oxir-oqibatda o’z ozodliklari uchun 
kurashgan g’ayrirus millat kishilarini majburan qizil saltanat o’lim tegirmoniga 
topshirdilar. Jami bo’lib AQSh va Angliya hukumatlari yordamida 2.272.000 kishi 
chet eldan SSSRga qaytarilgan edi. Bitimga ko’ra Milliy Turkiston Birlik-
Qo’mitasiga qarashli 200 ming askar va 300 ming ehtiyotda turgan 
turkistonliklarni, bir qanchasi qo’llariga zanjirlar solib zo’rlab oilalari bilan yuk, 
hayvonlar tashiladigan vagonlarga tiqib Rossiyaga tomon jo’nata boshladilar. 
Turkistonliklarning ko’pchiligi o’z-o’zlarini o’ldirdilar. Ular “ruslarning qo’liga 
tushgandan ko’ra, o’lim yaxshiroq”, deb qo’llarining tomirlarini kesdilar, beajal 

---

49 
halok bo’ldilar. Turkistonliklar arosatda qolgan mana shunday og’ir fojeali bir 
sharoitda o’z vatandoshlarini qutqarish uchun jon kuydirib ishlagan Amerikadagi 
armanilar singari turklarga ham yordam qo’lini cho’zadigan bir davlat topilmadi. 
Turkistonlik asirlarni Turkiya davlati panohiga olish tashabbusini Germaniyada 
o’qib turgan ikki turk talabasi ko’tarib chiqdi. Ularning himmati bilan 1945 yilda 
Turkiya Arkon-i Harbiya-i Umumiyasining Bavariyadagi Amerika armiyasi 
naznidagi tamsilchisi yuzboshi Ehson Unasonning bevosita sa'y-harakatlari tufayli 
Turkiyaga jo’natilishi ko’zda tutilgan turkistonliklarning anketalari ikki nusxada 
tayyorlandi. Bu ishlarda vatandoshimiz Boymirza Hayit jonbozlik ko’rsatdi. 
Ehsonbey tayyor bo’lgan anketalarning bir nushasini o’zi oldi, boshqa bir 
nusxasini esa maxfiy yo’llar bilan Anqaraga jo’natdi. Ehsonboy o’tirgan samolyot 
Yugoslaviya o’rmonida o’qqa tutildi va samolyot urib tushirildi, uning 
jomadonidagi anketalar yo’qoldi. Anketalarning mahfiy jo’natilgan boshqa nusxasi 
Anqaraga yetib kelgan. Anqarada mas'uliyatli xizmatchilar mazkur anketalar 
asosida Germaniyadan 100 ming turkning Turkiyaga kelishi masalasini muhokama 
qilganlarida: “Agar bularning orasida 10 ming sovet josusi bo’lsa nima qilamiz?”, 
degan masala ko’tarilgan. Oqibatda Turkistonlik asirlarni Turkiyaga keltirilishi hal 
bo’lmay qolgan va yordamsiz qolgan vatandoshlarimiz 1945 yil noyabrga qadar 
qurol kuchi bilan Rossiyaga yuborib turilgan. Faqat 1945 yil noyabrida Duayt 
Deyvid Eyzexauerning “Rossiyaga biron odam zo’rlik bilan jo’natilmasin!” deb 
bergan amridan so’ng, 6-7 ming turk, shu jumladan taxminan 800 turkistonlik 
jonlarini saqlab qolaoldilar. Bular orasida Maqsud Bek, Ergash Shermat, Boymirza 
Hayit (Kyoln shahrida), Qodir Egamqul, Mo’min Bo’ri, Nayim To’ra, Yo’lchi 
Oxun, Otaxon, M.Mannon (Myunxen shahrida)lar bor edi. Sovet Ittifoqiga zo’rlik 
bilan jo’natilgan turkistonliklar it azobiga solingan. Sovet jazo qonunlari asosida 
ularning aksariyati otib tashlangan, qolganlariga 20-25 yil muddat bilan qamoq 
jazosi berilib, Sibir va boshqa yerlarga surgun qilinganlar. 
Sovetlar hukumati rahbarlari, Davlat xavfsizlik Qo’mitasi ikkinchi jahon 
urushi tugagandan keyin to qizil saltanat parchalangunga qadar ham odam ovlashni 
davom ettirdilar, yevropa va Sharq mamlakatlarida tinch va osoyishta yashayotgan 

---

50 
muhojirlarni, ularning yosh avlodlarini o’z ta'sirlari ostiga olish, sobiq 
legionerlarni qo’lga kiritish maqsadida tinmay harakat qildilar. Bunga erishish 
maqsadida turli-tuman uydirma tashkilotlar tuzdilar, yolg’on-yashiq va'dalar 
berdilar, soxta avf e'lon qildilar. Bu uydirma va soxtakorliklar qarmog’igi ilinib 
aldanib yurtga qaytganlarning sho’ri quridi, ularning aksariyatini yo’ldayoq otib 
tashladilar yoki jazo lagerlarida qatl qildilar. Sovetlar tashviqot organlari esa 
Davlat Xavfsizlik Qo’mitasining buyurtmasi asosida “yo’lda yuragi yorildi”, 
“jigari chirigan ekan”, “o’z ajali bilan o’ldi” degan yolg’on axborotlarni tarqatdi. 
Ana shu tariqa AQSh, Angliya hukmron doiralari va “Atlantik Jxorta” qaroriga 
ishonib ming-minglab turkistonliklar boshqa xalqlar qatorida qirilib ketdilar. 
Keyinchalik faqat inglizlar o’z qilgan xatolarini tushunib, undan pushaymon 
bo’ldilar. Chunki ularni vijdon azobi qiynagan edi. Ingliz ma'murlari sovetlarga 
topshirilgan legionerlar xotirasi uchun London shahrining Kensington qismida 
haykal o’rnatdilar. Haykalning tantanli ochilish marosimida 200 dan ortiq rasmiy 
davlat arboblari ishtirok etdilar. Xullas, “Turkiston legion” tarixi zahmatkash 
xalqimizning ikkinchi jahon urushi yillaridagi qismatli hayotidan saboq beruvchi 
alam va hasratlar bilan to’la faoliyatining ajralmas bir bo’lagi, uning tarkibiy 
qismidir. “Turkiston legion” va “Milliy Turkiston Birlik Qo’mitasi” faoliyatiga 
Kompartiya, sovetlar mafkurasi, mustamlakachilik siyosati mafkurasi andozasi va 
o’lchovlari asosida emas, balki mustaqil O’zbekiston, Turkiston xalqlarining milliy 
birligi g’oyalaridan kelib chiqqan holda baho berilishi kerak.