Mavzu ijtimoiy ishda tizimlar nazariyasi

 
MAVZU IJTIMOIY ISHDA TADQIQOT: TUSHUNCHA, TADQIQOT 
TURLARI VA USULLARI
 
Reja: 
 
1.
Ijtimoiy ishda tadqiqotlarning olib borilishi 
2. Ijtimoiy tadqiqot – bu ijtimoiy muammolar 
3. Tadqiqotlar bilan boғliq asosiy tushunchalar
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Mazkur axborot beruvchi matnda ijtimoiy ishdagi taqiqotning mohiyati 
ochib beriladi hamda uning turlari va xususiyatlari borasida qisqacha fikr 
yuritiladi, asosiy tadqiqot usullari sanab keltiriladi.
 
 
Ijtimoiy ishdagi tadqiqot tushunchasi
Ijtimoiy tadqiqotlar turli xil ijtimoiy muammolarning odatiy, kundalik 
hayotimizdagi talqini bilan boғliq ehtimoliy xatoliklarni kamaytirishga 
yo’naltirilgan. Engel va Schutt o’z kitobida keltirgan quyidagi misolni ko’rib 
chiqamiz:
 
2 ta mushugi bor ayol ular bilan birgalikda shahardagi uyidan qishloq joyda 
joylashgan uyga ko’chib o’tadi. Shaharda u o’z mushuklarini ko’chaga 
chiqarishga qo’rqar edi, o’zi ham mushuklar uchun bunday qat’iy cheklovlar 
qo’yayotgani uchun o’zini ayblar edi. Qishloqdagi uyida ayol uy eshiklarini katta 
qilib ochib qo’ysada, mushuklar eshik oldiga kelib, biroz qarab turadilarda va 
yana uy ichkarisiga kirib ketadilar. Mazkur misol qahramoni bulgan ayol bundan 
shunday xulosaga keladi: insonlar o’z mushuklarini uy ichida qamab ushlab 
turganlari uchun o’zlarini ayblamasliklari zarur, chunki mushuklarda ko’chaga 
chiqish imkoniyati bo’lganida ham ularning o’zlari ko’chada sayr qilishni 
istashmaydi. 
[1]
 
Ayol bu vaziyatdan chiqargan xulosasida qanday xatoliklarga yo’l qo’ygan? 
Birinchi xato 
– xolatning haddan ziyod umumlashtirib yuborilganida. Bizning 
vaziyatda – xulosa barcha mushuklar uchun chiqarilmoqda, aslida ayolning 
tajribasi faqatgina 2 ta mushuk bilan boғliq edi. 
Ikkinchi xato
– tanlanma kuzatuv 
yoki noto’ғri kuzatuv – (mushuklarni kuzatish bo’yicha faqatgina bittagina vaziyat 
bo’lgan). 
Uchinchi xato
– vaziyatning mantiqqa ega bo’lmagan tarzda 
tushuntirilishi (bizning qahramonning fikricha barcha insonlar shu kabi 
vaziyatlarda o’zlarini aybdor his qiladilar). 
To’rtinchi xato 
– o’zgarishlarga qarshi 
chiqish (ayol tezgina uning o’z mushuklariga nisbatan munosabatini 
o’zgartirmasligi lozimligi haqida xulosa chiqarayapti). 

---

Albatta, mazkur xatoliklarga yo’l qo’ymaslik uchun olim bo’lish shart emas. 
Mazkur xatoliklarni inobatga olish har qanday insonga ijtimoiy vaziyatlarga 
nisbatan kengroq munosabatda bo’lishimiz, o’zga insonlarni nostereotip tarzda 
idrok etish, shoshma-shosharlik bilan xulosa chiqarmaslik uchun imkon beradi.
Ijtimoiy ishda tadqiqotlarning olib borilishi insonlarga ijtimoiy yordam 
ko’rsatilishini, ko’mak va ijtimoiy xizmatlarni boshqarishni tashkillashtirishda, bu 
kabi xatoliklarga yo’l qo’yilishi ehtimolining kamayishiga imkoniyat beradi. 
Ijtimoiy tadqiqot – bu ijtimoiy muammolar, ixtimoiy xulq-atvor yoki 
hayotimizning istalgan biron-bir sohasini mantiqiy va muttasil tarzda o’rganishga 
qaratilgan faoliyat bo’lib, asosan mazkur hodisalarni tushuntiruvchi nazariyalarni 
tekshirish maqsadida amalga oliriladi. Ijtimoiy tadqiqotlarda qo’llaniladigan 
mantiqiy asoslangan va bir tizimga solishga yordam beruvchi usullarga 
quyidagilarni keltirib o’tish mumkin:

olingan ma’lumotlarni haddan ziyod umumlashtirilishi ehtimolini o’rganish 
uchun tanlangan insonlar yoki guruhni tanlashda sistematik va izchil ravishda 
yondoshish asosida kamaytirish. Bu inson yoki guruhlar o’rganilishi 
rejalashtirilgan aholining bir qismi sifatida ishtirok etadilar, ya’ni reprezentativ 
tanlanma bo’lib hisoblanadilar. Masalan, agarda biz uydagi ish bilan 
shuғullanayotgan ayollarning miqdorini o’rganishni istasak, u taqdirda tadqiqot 
ishtirokchisi sifatida nafaqat uy bekalaridan yoki turmushga chiqmagan 
ayollardan, balki boshqa guruh ayollarni ham jalb etish mumkin bo’ladi; 

o’rganilayotgan muammoning noto’ғri, noaniq yoki tanlanma yondoshuv 
asosida kuzatilishi xavfini kamaytirish. Masalan, bolaning maktabdagi xulqini 
bir soatlik dars davomidagina kuzatib, boshka bolalarga nisbatan agressiv xulk 
bilan munosabatda bo’lmoqda, deb xulosa chiqarishimiz xato bo’lar edi. 
Buning uchun bolani turli xil vaziyatlarda kuzatishimiz zarur bo’ladi; 

mantiqqa ega bo’lmagan tushuntirishlardan qochish. Buning uchun ijtimoiy 
ishdagi tadqiqotchilar vaziyatga ta’rif berish uchun aniq va tushunarli 
mezonlarni ishlab chiqqanlar, masalan, insnonning aniq bir ijtimoiy himoyaga 
muhtoj guruhiga mansubliligi. Yoki yana boshqa misol, aniq va tushunarli 

---

mezonlar u yoki bu turdagi ijtimoiy yordamni ko’rsatish yoki moddiy 
imtiyozlarni rasmiylashtirish uchun zarur; 

bizning tadqiqotchi sifatidagi ijtimoiy olam haqidagi shaxsiy fikr va 
munosabatlarimiz, an’analarga rioya qilish bilan boғliq bo’lgan savollarga 
javob bildirish imkoniyatini kengaytiradi. Masalan, agarda biz barcha kambaғal 
insonlar dangasa, deb fikr bildiradigan bo’lsak, u holda keyingi xolatlarda ham 
shu munosabatni tasdiqlash imkonini beruvchi boshqa ma’lumotlarni qidirishga 
harakat qilamiz.
Kasbiy salohiyatga ega bo’lgan ijtimoiy ishchilarga tadqiqotlar nima uchun 
kerak? Ijtimoiy ishda tadqiqotlarni amalga oshirish yo’li bilan biz ijtimoiy 
olamning mavjudligi hamda faoliyat yuritishi bilan boғliq turli sohalarni izlab 
topish hamda ochib berish, shuningdek turli ijtimoiy muammolarni keltirib 
chiqaruvchi sabablar hamda ularni hal etish usullarini aniqlash, qiyin hayotiy 
vaziyatlarda inson xulqining xususiyatlarini o’rganish imkoniyatiga ega bo’lamiz. 
Tadqiqotlar davlat darajasidagi ijtimoiy dasturlarning haqiqatda mavjud bo’lgan 
ijtimoiy muammolarga qanchalik muvofiqligini baholashga yordam beradi. 
Masalan, ko’pincha davlat ijtimoiy dasturlari jamiyatda mavjud ijtimoiy 
muammolarning asosiy sabablarini tahmin qilish asosida yaratiladi. Agarda bizda 
bolalarga nisbatan shaqqatsiz munosabat faqatgina jamiyatdagi an’anaviylik bilan 
boғliq degan qat’iy ishonch bilan shartli fikr bildiradigan bo’lsak, u taqdirda 
dasturning mohiyati ham aynan jamiyatdagi bolalarga nisbatan munosabatning 
o’zgartirilishiga qaratilishi mumkin. U holda bu dastur mazkur muammoni hal 
etish bo’yicha tadbirlarida ichkilikbozlik hamda bolalarga nisbatan shafqatsiz 
munosabatni yuzaga keltiruvchi sabab sifatida ruhiy buzilishlar kabi muammolarni 
xal etilishini tushurib qoldirishi mumkin. 
Ijtimoiy 
ishdagi 
tadqiqotlar 
ko’pgina 
muammolarga 
nisbatan 
munosabatimizni o’zgartirishga, stereotiplarning mohiyati va ahamiyatini 
tushunishimizga yordam beradi. Masalan, ko’pgina uysiz insonlar – bu 
ichkilikbozlikka mukkasidan ketgan aynan erkaklar yoki narkotik vositalarga 

---

ro’’ju qo’yganlar, degan yanglish fikrga ega bo’lish mumkin. Biroq zamonaviy 
tadqiqotlar, uysiz qolgan insonlar orasida farzandlari bor ayollarning va oITS 
tashxisi qo’yilgan insonlarning ko’payib borayotganini tasdiqlamoqda. Bitta 
muammoning turli sohalarini tushunish tegishli xizmatlarning yaratilishi va 
ijtimoiy ko’mak zarur bo’lgan u yoki bu guruh insonlarining ehtiyojlariga muvofiq 
keladigan yordamning ko’rsatilishiga to’ғri yondoshish imkoniyatini beradi.
 
Klinik amaliyotda baholash jarayonini o’tkazish yoki boshqacha so’zlar 
bilan aytganda ijtimoiy ishda samarali amaliyotni amalga oshirishda 
tadqiqotlarning roli kattadir.
Umumiy qilib aytganda, tadqiqotlar ijtimoiy ishda quyidagilarga erishishga 
yordam beradi:

refleksiv amaliyotni amalga oshirish va o’z shaxsiy faoliyatini baholash; 

taklif qilinayotgan xizmatlar hamda ularning sifatini baholash va ekspertiza 
qilish; 

o’z shaxsiy ustanovkalari va kasbdoshlarining shaxsiy ustanovkalarini 
tanqidiy baholash;

ijtimoiy notenglik va adolatsizlikni, mavjud ijtimoiy muammolarni tahlil 
qilish. 
Shuni ta’kidlash joizki, ijtimoiy ish bugungi kunda ega bo’lgan bilimlarning 
barchasi tadqiqotlarning asosida olingan. Bu ma’lumotlarga aholi soғliғi haqidagi 
ma’lumotlar, ularning hayot tarzi va ishi sharoitlari kabilar kirishi mumkin. Buning 
manbalari sifatida esa aholining turli yozishmalari, davlat hisobotlari va sotsiologik 
so’rovnomalar xizmat qilishi mumkin [2].
Ijtimoiy ishdagi tadqiqotlar kasbiy salohiyatni yuqori darajaga ko’tarishga 
imkon beradi va ijtimoiy ishchi kasbining rivojlanishini ta’minlaydi.