|
Protiferasion o’sish hujayralarning bo’linib ko’payishi tufayli sonining ortishi natijasida sodir bo’ladi. Proliferasion o’sishning ham ikki turi bor. Multiplikativ o’sishdaonahujayradan hosil bo’lgan har ikkala hujayra yana bolinib ko’payadi Mutiplikativ o’sish juda effektiv bo’lib, sof holdadeyarli uchramaydi yoki tez tugaydi. Masalan, bunday o’sish embrional rivojlanishning dastlabki davrida sodir bo’lib, embrion rivojlanishining oxirgi davrlarida tugaydi. Shuning uchun bunday o’sish davrida rivojlanayotgan organizm massasi tez ortadi. Buni quyidagi misolda ham ko’rish mumkin. Agar hosil bo’layotgan hujayralar nobud bo’lmasa, hamma hujayralar bir xil tezlikda bo’linsa, ularning o’lchami va hajmi bir xil bo’lsa, massasi 10-9 bo’lgan zigota va undan hosil bo’lgan hujayralar 42 marta bo’linishidan keyin ogirligi 100 kg keladigan organizm paydo bo’ladi.
Og’irligi 3-4 kg keladigan yangi tug’ilgan bola jinsiy voyaga yetgan organizmga aylanishi uchun 4-5 marta bo’linishi yetarli bo’ladi. Ammo tabiatda bunday bo’lmaydi, hujayralar o’limi, bo’linishning notekisligi tufayli hayotda bunday natijalar olib bo’lmaydi.
Umurtqali hayvonlardahujayralar poliploidizasiyasi o’sish jarayonigata’sir etmaydi.Poliploidiya ba’zi organlarda (jigarda) uchraydi, xolos.
Akkresion o’sishda hujayralar har xil b’linishidan keyin hosil bo’lgan hujayralarning biri bo’linib ko’payadi, ikkinchisi ko’paymaydi. Bunda hujayalar soni arifmetik yo’l bilan ko’payadi va n-bo’linish soni bo’lsa, unda; Nn=2n (2) formula hosil bo’ladi. Masalan, 5 marta bo’linishdan keyin nechta hujayra hosil bo’lishini hisoblash quyidagicha bo’ladi: Nn=2n=2x5=10. Demak, 5 marta bo’linishdan keyin 10 ta hujayra hosil bo’ladi. Hujayralar o’sishining bu turi organizm kambial va differensial zonalarga bo’linishi bilan bog’liq. Hujayralar kambial zonadan differensial zonaga o’tadi va zonalar o’rtasidagi o’lchamni saqlaydi. Bunday o’sish hujayralar almashinuvi sodir bo’ladigan organlarga xosdir.
Ko’plab organizmlar embrional va postembrional rivojlanishining dastlabki davrlarida multiplikativ o’sish sodir bo’ladi. Akkresion o’sish butun hayoti davomida doimiy o’sadigan yoki hujayralari almashib turadigan organlarda sodir bo’ladi.
Akkresion o’sish eritroid, ichaklarning shilliq qavati, nafas olish yo’llari va boshqa organlar hujayralarida uchraydi. Bunda hujayra ko’payish zonasidan yetilib chiqib ma’lum darajada differensiallashadi va o’ladi, keyin yo’qolib ketadi. Shuningdek, hujayralar ko’payish zonasidan yetilib, oladi va tish, chig’anoq, shox va boshqa ko’rinishda saqlanib qoladi.
Organizmning o’sish turlari. Butun organizm massasining ortishi uni tashkil etadigan hujayra, to’qima va organlar o’sishi hisobidan amalga oshadi. Organizm darajasidao’sishning ikkitatipi bor:
1. Cheklanmagan o’sish. Bundayo’sish zigotadan tabiiy o’limgacha davom etadi. O’sishning bu turi determinasiyalashmagan o’sish ham deyiladi. Cheklanmagan o’sish baliqlarda uchraydi. Ularning tangachalari doimiy o’sganligi uchun har yili halqalar hosil bo’ladi. Ana shu halqalar soniga qarab ularning yoshini aniqlash mumkin.
2 Cheklangan o’sishda organizm shu tur va jinsga xos bo’lgan o’lchamgacha o’sadi. Shundan keyin o’sish to’xtaydi. Bunday o’sish determinasiyalashgan o’sish ham deyiladi va sudralib yuruvchilar, qushlar hamda sut emizuvchilarda sodir bo’ladi. Qopchiqli hayvonlarda rivojlanish paytida dastlab og’iz va qo’l intensiv o’sadi, shakllanadi, boshqa organlar esa sekin o’sadi. Buning sababi ularning embrioni dastlab bachadonda qisqa vaqt rivojlanib, keyin qopchiqda o’sishi va emishga kirishishidir. Qo’shoyoq va qumsichqon cho’l va qumlarda murakkab sharoitda yashashga moslashgan. Qurasichqon asosan ко1ошуа bo`lib yasliaydi va ovqat izlab inidan uzoqlaiga ketmaydi. Qo`shoyoq esa yakka-yakka bo’lib yashaydi va ovqat izlab inidan uzoqlarga ketadi. Наг ikkala tur ham inda yashaganligi uchun yaxshi rivojlanmagan bola tug’adilar va embrion rivojlanishi 24 kun davom etadi. Ularda qo’llar bir davrda, oyoq esa keyinroq paydo bo’ladi va tez o’sadi. Oyoqning qo’ldan uzunroq bo’lishi qo’shoyoqda embriondan oldingi davrga to’g’ri kelsa, qumsichqonda embrion davriga to’g’ri keladi. Tug’ilish paytida qo’shoyoqning qo’li va oyog’ining uzunligining nisbati 9:16,5 mm, qumsichqonniki 13:14 mm,jinsiyvoyagayetgandaesa qo’shoyoqda 55:180 mm, qumsichqonda 100:110 mm. O’sishning ham chegarasi bor. O’sish ma’lum darajaga yetgandan keyin sekinlashadi va to’xtaydi.Organizmning ba’zi organlarida hujayraning o’sishi va ko’payishi davom etadi. Ammo hujayralarning o’lishi va almashinishi sodir bo’lib turishi tufayli organizmning o’sishi sodir bo’lmaydi.
Ko’p hujayrali organizmlarning hamma organlari bir tekisda o’smaydi. O’simliklarda ildiz va poyaning o’sishi o’sish zonasiga bog’liq. Nerv hujayralari ko’payish xususiyatini yo’qotgan, lekin jarohatlangan nerv to’qimasi tiklanish
xususiyatiga ega, Demak, organizmning o’sish tezligi uningdifferensiallashganligiga bog’liq. Yuqoridarajadadifferensiallashgan hujayralar va to’qimalar sekin o’sadi, lekin teri, ichak, oshqozon epiteli hujayralari tez o’sadi va umr bo’yi ko’payadi. O’sish ham hujayra differensiasiyasi va determinasiyasi bilan bog’liq, ammo uning mexanizmi hozirgacha to’liq o’rganilmagan.
Ko’p hujayrali hayvonlarning o’sishini o’rganishda ayrim hollarda hujayralar soni hisobga olmadi. Chunki bunday hujayralarda o’rtacha og’irlik hisobga olinadi. Shuning uchun birinchi formuladan amaliy jihatdan foydalanib bo’lmaydi. O’sish tezligi massa bilan to’g’ri proporsional bo’lganligi uchun to’g’ri xulosa chiqarish imkonini beradi.
Ko’plab organizmlarning taraqqiyoti davridamultiplikasion o’sish pasayib boradi. O’sish nazariyasi bilan shug’ullanadigan tadqiqotchilarning asosiy maqsadi ham o’sishning pasayish sabablarini aniqlashdan iborat. Bunda ikkita yo’nalish bo’lib, ular bir-birini imkor etmaydi:
1.O’sish o’z-o’zini boshqaruvchi jarayon sifatida. Bu asosan nazariy yo’nalish bo’lib, o’sish tezliginnig darajasi o’lcham yoki vaqt bilan beigilanadi.
2 O’sishni boshqaradigan ingibitor vastimulyatorlarni izlashga old tajribalar. Bundao’sish tashqaridanboshqariladiganjarayonsifatidaqaraladi. Birinchi yo’nalish ko’plab matematikmodellardaifodalanganbo’lsa, ikkinchisi o’sishga biologik mazmun kiritishni tavsiya etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
