Mavzu: Globallashuvning avfzalliklari Mundarija Kirish Ⅰ bob. Globallashuv va uning iqtisodiyotga ta’siri

1.2 Globallashuvning iqtisodiyotga bog’liqligi.
Globallashuv yagona (universal) xalqaro iqtisodiy, huquqiy, madaniy va axborot makonini shakllantirishni nazarda tutadi. Boshqаcha aytganda, globallashuv hodisasi sof iqtisodiy doiradan tashqariga chiqib, ijtimoiy faoliyatning barcha asosiy sohalari – siyosat, mafkura, madaniyatgа sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. U, shubhasiz, XXI asrning jahon iqtisodiyotida hal qiluvchi rol o‘ynab, shakllanishiga kuchli turtki beradi. yangi tizim xalqaro iqtisodiy va siyosiy munosabatlar.
Birinchidan, globallashuv dunyo taraqqiyotining ob'ektiv omillari, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishi, transport va kommunikatsiyаlar sohasidagi ilmiy-texnikaviy taraqqiyot natijasida yuzaga keladi, bu esa mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy masofani qisqartiradi. Qabul qilish imkonini beradi zarur ma'lumotlar real vaqtda dunyoning istalgan nuqtasidan va tezda qaror qabul qilish, zamonaviy tizimlar telekommunikatsiyalar xalqaro kapital qo'yilmalarini tashkil etish, kooperativ ishlab chiqarish va marketingni misli ko'rilmagan darajada osonlashtirmoqda. Dunyoning axborot integratsiyasi sharoitida texnologiyalar transferi va xorijiy biznes tajribasini jalb qilish ancha tezlashmoqda. Shu paytgacha mahalliy xususiyatga ega bo‘lgan bunday jarayonlarning globallashuvi, masalan, dunyoning eng yaxshi ta’lim markazlaridan uzoqda oliy ma’lumot olish uchun zarur shart-sharoitlar paydo bo‘lmoqda.
Globallashuvning ikkinchi manbai bu savdoni liberallashtirish va iqtisodiyotni liberallashtirishning boshqa shakllari bo'lib, ular protektsionistik siyosatni cheklab qo'ydi. jahon savdosi ko'proq bepul. Buning natijasida tariflar sezilarli darajada pasaytirildi, tovar va xizmatlar savdosidagi boshqa ko‘plab to‘siqlar olib tashlandi. Boshqa erkinlashtirish choralari kapital va boshqa ishlab chiqarish omillari harakatining kuchayishiga olib keldi.
Xalqarolashuv jarayonining uchinchi manbai va globallashuvning asosiy manbalaridan biri transmilliylashuv hodisasiga aylandi, bunda mamlakat ishlab chiqarish, iste’moli, eksporti, importi va daromadlarining ma’lum ulushi qarorlarga bog‘liq. xalqaro markazlar bu davlatdan tashqarida. Bu erda etakchi kuchlar transmilliy kompaniyalar (TMK) bo'lib, ularning o'zlari ham xalqarolashuvning natijasi va asosiy ishtirokchilari hisoblanadi. Globallashuv barcha mamlakatlar iqtisodiyotiga ta'sir qiladi. Bu tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish, ishchi kuchi, investitsiyalar, texnologiyadan foydalanish va ularni bir mamlakatdan ikkinchisiga taqsimlashga ta'sir qiladi. Bularning barchasi pirovard natijada ishlab chiqarish samaradorligi, mehnat unumdorligi va raqobatbardoshligiga ta'sir qiladi. Aynan globallashuv xalqaro raqobatni keskinlashtirdi.
Zamonaviy transmilliy korporatsiyalar (ular odatda global korporatsiyalar deb ham ataladi) sobiq ishlab chiqarish tipidagi TMKlardan farqli o'laroq, asosan axborot va moliyaviy bozorlarda faoliyat yuritadi. Bu bozorlarning sayyoraviy birlashuvi mavjud, yagona global moliyaviy va axborot makoni shakllantirilmoqda. Shunga ko'ra, TMKlarning roli va chambarchas bog'liq bo'lgan millatlararo iqtisodiy tuzilmalar va tashkilotlar (Xalqaro valyuta fondi, xalqaro bank qayta qurish va rivojlantirish, Xalqaro moliya korporatsiyasi va boshqalar). Hozirgi vaqtda so'nggi texnologiyalarning 80 foizi TMKlar tomonidan yaratilgan bo'lib, ularning daromadlari ayrim hollarda alohida, etarlicha yirik mamlakatlarning yalpi milliy daromadidan oshadi. Dunyoning 100 ta eng yirik iqtisodiyoti ro'yxatida 51 o'rinni TMKlar egallaganligini aytish kifoya. Bundan tashqari, ularning katta qismi tarmoq kompyuterlari, eng yangi kompyuter dasturlari, tashkiliy texnologiyalar, jamoatchilik fikri va ommaviy ongni shakllantirish texnologiyalari va boshqalarni o'z ichiga olgan gipertexnologiyalar (yoki metatexnologiyalar) rivojlanishi bilan bog'liq. va bugungi kunda moliya bozorlarini boshqaradigan va jahon iqtisodiyotining shaklini belgilab beruvchi bunday texnologiyalar egalari. Sanoati rivojlangan mamlakatlar daromadlarining taxminan 1/5 qismi va rivojlanayotgan mamlakatlarning 1/3 qismi bevosita eksportga bog'liq. Hisob-kitoblarga ko‘ra, ishlab chiqarish sanoatida dunyo bandlarining 40-45% va xizmat ko‘rsatish sohasida taxminan 10-12% bevosita yoki bilvosita tashqi savdo bilan bog‘liq bo‘lib, bu jahon daromadlarini qayta taqsimlashning asosiy vositasi bo‘lib qolmoqda.
Globallashuv ta'sirining ayrim jihatlari milliy iqtisodiyot alohida ta'kidlash joiz: birinchi navbatda, to'g'ridan-to'g'ri o'sish sur'atlari juda yuqori ekanligini ta'kidlaymiz xorijiy investitsiyalar jahon savdosining o'sish sur'atlaridan ancha yuqori. Ushbu investitsiyalar milliy iqtisodiyotga bevosita ta'sir ko'rsatadigan texnologiyalar transferi, sanoatni qayta qurish va global korxonalarni shakllantirishda asosiy rol o'ynaydi. Ikkinchi jihat texnologik innovatsiyalarga ta'sir qilish bilan bog'liq. Yangi texnologiyalar, yuqorida aytib o'tilganidek, globallashuvning harakatlantiruvchi kuchlaridan biri bo'lib, o'z navbatida, raqobatni kuchaytiradi, ularning yanada rivojlanishi va mamlakatlar o'rtasida tarqalishini rag'batlantiradi. Nihoyat, globallashuv natijasida xalqaro savdo munosabatlarining asosiy omiliga aylanib borayotgan xizmatlar, jumladan, moliyaviy, huquqiy, boshqaruv, axborot va barcha turdagi “ko‘rinmas” xizmatlar savdosining o‘sishi kuzatilmoqda. Agar 1970-yilda toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar hajmining 1/3 qismidan kamrogʻi xizmatlar eksporti bilan bogʻliq boʻlsa, hozir bu ulush 50% ga koʻtarilib, intellektual kapital jahon bozorida eng muhim tovarga aylandi. Xalqarolashuv jarayonining chuqurlashuvining natijasi milliy iqtisodiyotlarning o'zaro bog'liqligi va o'zaro ta'siridir. Buni davlatlarning yagona xalqaro tuzilmaga integratsiyalashuvi sifatida qabul qilish va talqin qilish mumkin iqtisodiy tizim. Garchi jahon mahsulotining asosiy qismi ishlab chiqaruvchi mamlakatlarda iste'mol qilinsa-da, milliy taraqqiyot global tuzilmalar bilan tobora ko'proq bog'lanib, o'tmishdagiga qaraganda ko'p qirrali va xilma-xil bo'lib bormoqda.
Beshinchi manba madaniy taraqqiyotning o'ziga xos xususiyatlarida. Gap globallashgan bir hil vositalarni shakllantirish tendentsiyasi haqida bormoqda ommaviy axborot vositalari, san'at, pop madaniyati, hamma joyda foydalanish ingliz tilida umumiy aloqa vositasi sifatida. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining yana bir muhim xususiyati – bu jadal rivojlanishdir moliyaviy bozorlar 20-asrning so'nggi yillarida. So'nggi yillarda moliya bozorlarining yangi roli (valyuta, fond, kredit) jahon iqtisodiyoti arxitekturasini keskin o'zgartirdi. Bundan bir necha o'n yillar oldin moliya bozorlarining asosiy maqsadi iqtisodiyotning real sektori faoliyatini ta'minlashdan iborat edi. So‘nggi yillarda jahon moliya bozori o‘zini-o‘zi ta’minlay boshladi. Natijada, bugungi kunda biz ushbu bozor hajmining bir necha barobar ortganini ko'rmoqdamiz, bu esa iqtisodiy munosabatlarni liberallashtirish natijasida yuzaga kelgan keng ko'lamli spekulyativ operatsiyalarning natijasi bo'ldi. Bir so'z bilan aytganda, puldan pul olish jarayoni undan har qanday tovar yoki xizmatlarning haqiqiy ishlab chiqarilishi istisno qilinganligi sababli ancha soddalashtirildi. Ishlab chiqarish o'rnini turli derivativlar bilan spekulyativ operatsiyalar egalladi moliyaviy vositalar, fyuchers va optsionlar, shuningdek, jahon valyutalaridagi farqda o'ynash.