14
1.2. Hozirgi zamonda fuqarolik huquqiy munosabatlarda
amal qiluvchi asosiy fuqarolik-huquqiy tizimlar.
Hech
qaysi mamlakat, davlat, xalq hozirgi zamon sharoitlarida fuqarolik
huquqisiz ijtimoiy munosabatlarni samarali tartibga sola olmaydi. Hatto dunyoni
qaysi bir ovloq chekkasida hali ham o`rmonlar, chakalakzorlarda istiqomat
qiluvchi yovvoyi qabilalarda ham o`zaro mahsulotlar,
buyumlar ayirboshlash,
savdo-sotiq munosabatlari eng ibtidoiy ko`rinishlarda ro`y beradi va ularni tartibga
soluvchi odat, patriarxal huquq qoidalarining anchagina qismi fuqarolik huquqiy
xarakterga ega.
Hozirgi vaqtda dunyoda amal qiluvchi uch asosiy huquq tizimlari – qit'a huquq
tizimi, umumiy huquqi tizimi va musulmon huquqi tizimida
fuqarolik huquqi
o`ziga xosliklarga ega.
Albatta, fuqarolik-huquqiy tizim shartlari tushunchasi aslida fuqarolik-huquqiy
tizim mavjud huquq tizimidan kelib chiqadi. Shu bilan birga,
mavjud fuqarolik-
huquqiy tizimlar o`rtasida yaqinlik, o`zaro uzviylik ham borligini inkor etib
bo`lmaydi. Bunday yaqinlik, uzviylik kishilar, davlatlar o`rtasidagi
mustahkam
iqtisodiy, madaniy aloqalar tufayli vujudga kelgan, huquq tizimlari esa, bir-
birlaridan andoza olishgan, o`zaro boyishgan.
Har qanday tizim kabi fuqarolik-huquqiy tizimlar ham muayyan tarkibiy
qismlardan iborat. Fuqarolik-huquqiy tizim tarkibiy qismlariga huquq manbalari,
ularning tarkibi, fuqarolik
huquqining ichki tuzilishi, me'yorlarning qismlar,
bo`limlar, boblar, quyi sohalar, institutlar bo`yicha taqsimlanishi, huquqni qo`llash
amaliyoti, huquqqa va uning amaliyotiga nisbatan doktrinalar kiradi. Yuqoridagi
tarkibiy qismlar musulmon, qit'a (roman-german) va umumiy (anglo-amerika)
huquq tizimlarida yaqqol namoyon bo`lsa, patriarxal huquq tizimida zaif tarzda aks
etadi. Qit'a huquq tizimi asosan Yevropa qit'asi mamlakatlarini (Buyuk
Britaniyadan tashqari) qamrab olgan, shuning uchun ham u qit'a huquq tizimi
nomini olgan. Bundan tashqari bu tizimga Lotin Amerikasining ko`p mamlakatlari,
Koreya, Xitoy va boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar kiradi.
Umumiy huquq
15
tizimi AQSH, Buyuk Britaniya, Kanada, Avstraliya, Hindiston, Yangi Zelandiyada
qo`llanadi. Musulmon huquq tizimi Yaqin va O`rta Sharq mamlakatlari – Eron,
Saudiya Arabistoni, Afg`oniston, Liviya, Malayziya, Iordaniya va shu kabi
davlatlarda qo`llaniladi. Tropik Afrika mamlakatlarida,
Arabiston yarim orolining
sharqiy qismidagi ko`chmanchi qabilalarida, Janubiy Sharqiy Osiyoning milliy
ozchiligini tashkil etuvchi xalqlarida patriarxal hayot tarzi sababli patriarxal huquq
tizimi qo`llaniladi.
MDH mamlakatlari, shu jumladan, O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqi
tizimi qit'a huquq tizimiga mansub, deb hisoblash joiz.
Hozirgi zamonda barcha fuqarolik huquqi tizimlari o`rtasida o`zaro
yaqinlashuv, bir-biridan andoza olish, implantatsiya jarayoni kechmoqda. Bu
jarayon asosan, iqtisodiy, ilmiy-ijodiy, madaniy sohalardagi fuqarolik-huquqiy
munosabatlarni tartibga soluvchi normalarda yaqqol namoyon bo`lmoqda.
Fuqarolik-huquqiy munosabatlarning ayrim sohalari bo`yicha xalqaro Konvensiya,
davlatlararo
bitimlar,
Butunjahon
Savdo
Tashkiloti,
Yevropa
iqtisodiy
hamjamiyati, Butunjahon
Intellektual mulk Tashkiloti, Xalqaro tadbirkorlik
Palatasi va boshqa qator umumjahon, mintaqaviy va davlatlararo tuzilmalarning
faoliyati bu sohada o`ziga xos turtki bermoqda,
uni maqsadga muvofiq tarzda
yo`naltirmoqda. Ayni vaqtda ayrim sohalarda (masalan, meros, ayrim turdagi
bitimlar va shu kabi) bunday yaqinlashuv jarayoni kuzatilmayapti. Shu sababli ham
turli fuqarolik huquq tizimlari o`rtasida tafovutlar yaqin kelajakda bartaraf
etilishiga umid qilish qiyin.
Biz quyida qit'a, umumiy va musulmon fuqarolik huquq tizimlarini ko`rib
chiqamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: