Mavzu: fonetika

Tilda urg‘uning amaliy ahamiyati

• o‘zbеk tilidа urg‘u gаp tаrkibidаgi so‘zlаrni bir-biridаn аjrаtishgа xizmat qiladi.

• So‘zni yoki so‘z shаkllаrini bir-biridаn fаrqlаshgа hаm yordаm bеrаdi.

• Gap mazmunini kuchaytirishga yordam beradi.

Urg‘u

FONETIK HODISALAR

FONETIK

HODISALAR

1. Tovush tushishi

3. Tovush almashishi

2. Tovush ortishi

Fonetik o‘zgarishlar

Og‘zaki:

kitop(b) (tovush almashishi)

go‘sh(t) (tovush tushishi)

shoyir (tovush ortishi)

Yozma:

angla (tovush almashishi)

og‘zaki (tovush tushishi)

achchiq (tovush ortishi)

Fonetik o‘zgarishlar

• qiyin+a=qiyna

So‘z yasovchi qo‘shimchalar ta’sirida

• chelak+i=chelagi

Shakl yasovchi qo‘shimchalar ta’sirida

Fonetik o‘zgarish turlari (so‘z yasovchi qo‘shimchalar ta’sirida)

Tovush almashishi

Tovush tushishi

Tovush ortishi

bo‘ya

o‘yin

isi

sovi

past

achi

bo‘yoq

+q→

+q→

sovuq

+a→

o‘yna

+ay→

pasay

+q→

issiq

+q→

achchiq

Fonetik o‘zgarishlar

buyur+uq→

→buyruq

So‘zning asos qismida

tila+k+i→

→tilagi

So‘zning qo‘shimcha

qismida

• tara+q+i→tarog‘i
• tara+q→taroq+i→tarog‘i

Asos hamda qo‘shimchada

Bir so‘z tarkibida birdan ortiq fonetik o‘zgarishlarning kuzatilishi

Bir turi: sanog‘i

son+a→sana

sana+q→sanoq

sanoq+i→sanog‘i

Har xil turi: o‘ynoqi

o‘yin+a→o‘yna

o‘yna+qi→o‘ynoqi

Klaster. Fonetika bo‘limi haqida o‘zlashtirgan bilimlaringizni quyidagi sxemaga tartibi bilan zina shaklida yozib chiqing.

TOPSHIRIQLAR

Fonetika

TOPSHIRIQLAR

“Tasavvur olami” usuli. Ushbu usul o‘quvchining fikrlash qobiliyatini shakllantirish, tasavvur olamini kengaytirishga yordam beradi.

Shuningdek, yangi mavzuni mustahkamlashda ham foydalanish mumkin.

Topshiriq. Berilgan rasm asosida og‘zaki matn tuzing. Matndan fonetik o‘zgarishga uchragan so‘zlarni yoddan aytib bering.

• Quyida keltirilgan matndagi fonetik o‘zgarishga uchragan so‘zlar sonini aniqlang. Do‘stning senga qanchalik muhabbati borligini bilmoqchi bo‘lsang, uning eng yaxshi ko‘rgan narsasini so‘ra, shunda hamma narsa ayon bo‘ladi. Shu ikkalasidan keyin ham u qovog‘ini solmasa, bunday do‘stni boshga ko‘tarish, shirin jon bilan barobar tutish kerak.

A) 5 B) 3 C) 6 D) 4

2. Quyida keltirilgan misralarda qanday fonetik o‘zgarishlar kuzatiladi?

Ona − u, bag‘rida millat beshigi, Qalbida yopilmas qadr eshigi, Allasi oromdir − hayot qo‘shig‘i, Ayol omon bo‘lsa, dunyo go‘zaldir.

A) tovush almashishi, tovush orttirilishi, tovush tushishi B) tovush almashishi, tovush ortishi C) tovush almashishi, tovush tushishi D) tovush ortishi, tovush tushishi

MAVZU BO‘YICHA TEST TOPSHIRIQLARI

MAVZU BO‘YICHA TEST TOPSHIRIQLARI

3. Yer uzra qo‘ndi oqshom,

oy shu’lasi bir mayin.

Kel, oppog‘im, kel, erkam,

men seni allalayin.

Dudog‘ing guldan xushbo‘y, yuzlaring undan xushro‘y.

Kel, oppog‘im, bag‘rimga

jajji boshginangni qo‘y.

She’riy parchada qaysi turkumga oid so‘zlar fonetik o‘zgarishga uchragan?

• ot, sifat, fe’l
• ot, sifat, ravish
• sifat, fel
• ot, sifat, olmosh

4. Qaysi gapda fonetik o‘zgarishga uchragan so‘zlar bir xil gap bo‘lagi vazifasida kelgan?

A) Yoshligidan tabiiy fanlarga shunday mehr qo‘ydiki, bu fanlarning sirli olami uning butun borlig‘ini chulg‘ab oldi.

B) Bolaning ko‘ngli cho‘kmasin deb yumshoq o‘rindiqqa o‘tqazdi.

C) Oltin makre balig‘ining go‘zalligi uning ola-chipor, ko‘kimtir suzgichlarining oltin singari tovlanib turishidadir.

D) Qushlar sovuq kunlar boshlanishi bilan issiq o‘lkalarga uchib ketishadi.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!