Mavzu: Elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonuni

Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
1.Uglerodning tabiatda tarqalishi va biologik ahamiyati.
2. Uglеrodning fizik xossalari.3. Uglеrodning kimyoviy xossalari.
Yangi darsning bayoni.
Tabiatda tarqalishi. Uglerod tirik organizmlarning asosiy tarkibiy qismidir. Neft, tabiiy gaz, torf, ko`mir, yonuvchi slanes kabi foydali qazilmalar uglerodning turli xil birikmalaridir. Ayniqsa toshko`mir uglerodga eng boy tabiiy foydali qazilmadir. Yer sharida juda ko`p tarqalgan

ohaktosh CaCO₃ va dolomit CaCO₃-MgCO₃ lar ham uglerodning tabiiy birikmalaridir.Uglerodning Yer qobig`idagi miqdori O,O23% ni tas ikkil qiladi. Atmosferasida karbonat angidrid uchraydi, u o`simliklarning yashil barglarida fotosintezlanib turli xildagi uglevodlarga aylanadi. 6CO₂ + 6H₂O = C₆H₁₂O₆ + 6O₂

.Fotosintez natijasida hosil bo`lgan C<sub>6</sub>H<sub>12</sub>O<sub>6</sub> dan o`simliklarning tanasini (poya, yog`och) tas ikkil qiluvchi selluloza, kraxmal (bug`doy, sholi, kartoshka), disaxaridlar (shakarqamishda, qand lavlagida), glukoza va fruktoza (mevalarda, uzumda) hosil bo`ladi.Fizik xossalari. Uglerod har qanday allotropik shakl o`zgarishida ham hidsiz, ta'msiz, qiyin suyuqlanadigan va odatdagi erituvchilarda erimaydigan modda. Suyuqlanish harorati 355O°C (olmos), qaynash harorati 483O°C (sublimatlariadi);zichligi 3513 kg/m³ (olmos), 226O kg/m³ (grafit); izotop soni 8 (9->16).
.N.D.Zelinskiy biriuchi jahon urushi yillarida zaharli kimyoviy moddalarga qarshi aktivlashtirilgan ko`mirdan foydalanib, protivogazni ixtiro qildi. Zelinskiyning bu kashfiyoti yuz minglab jangchilar hayotini saqlab qoldi.Kimyo sanoatida katalizatorlar sifatida ishlatiladi.Kimyoviy xossalari. Odatdagi haroratda uglerod uucha faol emas. Qizdirilganda ko`plab moddalar: kislorod, oltingugurt, azot, metallar, metall oksidlari bilan ta'sirlashadi; uglerod ftor bilan bevosita ta'sirlashadi (boshqa galogenlar bilan ta'sirlashmaydi).
O`zbekiston ko`mir zaxiralari bo`yicha Markaziy Osiyoda ikkiuchi o`rinda turadi.Ko`mir Angren, Sharg`un va Boysun konlaridan qazib olinadi. o`zbekistonda ko`mirning geologik zaxiralari 2 milliard tonnadan ortiq.Azot atmosferasida ikki grafit elektrodi orasida elektr yoyi razryadi o'tkazilganda, clisian (CN), hosil bo'ladi:2C + N2 = (CN),Metallar uglerod bilan karbidlar hosil qiladi: Ca + 2C = CaC₂ Karbidlar uglerodning metall oksidlari bilan ta'sirlashuvida ham hosil bo'ladi: 2A1₂O₃ + 9C = A1₄C₃ + 6CO CaO + 3C = CaC2 + CO.
Ba'zi metall karbidlari suv yoki kislotalar bilan ta'sirlashadi va bunda uglerodning turli tarkibdagi vodorodli birikmalari (asetilen, metan) hosil bo'ladi:
CaC₂ + 2H₂O = Ca(OH)₂ + C₂H₂ (asetilen) Al₄C₃ + 12HC1 = 4A1C1₃ + 3CH₄ (metan). Oraliq metallar karbidlari (titan, volfram, temir, nikel va boshqa.) qimmatbaho xossalarga: elektr o'tkazuvchanlik, qattiqlik, yuqori haroratlarga chidamlilik, kimyoviy barqarorlik kabi xususiyatlarga ega. FeO + С = Fe + CO