Mavzu: elektr mashinalarning ekspluatatsiyasi usullari

Elektr motorning texnik karovi va joriy ta’mirlanishi.

Elektr motorning texnik karovi turgan joyida demontajsiz amalga oshiriladi. U kismlarga ajratilmaydi. Texnik karov ish xajmiga kuydagilar kiradi: motorni chang va ifloslanishlardan tozalash; yerga ulanish tarmogining sozligini tekshirish, motorning kismlarining maxkamlanishini tekshirish, kizishi, ish xarorati va titrash darajasi, shovkinini ulchash, ulanish kontaktlarini tozalab, yana maxkamlanish, izolyasiya karshiligini ulchash, nosozliklarni yukotish. Faza rotorli motorlarning kontakt xalkalari va щetkalarining xolati tekshiriladi. Texnik karov utkazish muddatlari motor tipi, atrof muxit sharoiti, ishlab turgan ish mashinasining xolatiga karab urnatiladi.

Kishlok va suv xujaligidagi 4A, 5A, D, AI seriyali asinxron motorlarning texnik karovi 3 oyda bir marta utkaziladi. CHangli, namligi yukori xonalarda urnatilgan motorlarda (ozuka maydalagichlar, nasoslar, drobilkalar, gung transporterlari va xokazo) 45 sutkada bir marta texnik karov utkaziladi. SHunday davriylikda ochik atmosferada yoki naves ostida urnatilgan motorlarda xam texnik karovlar utkaziladi. Sut tovar fermalaridagi vakuum-nasoslar yuritmalari uchun 1,5-2 oyda bir marta texnik karovi utkaziladi. Xar bir gurux ish mashinalari xilma xil motorlarida texnik karov davriyligi zavod yuriknomalarida (PPZESX) POOR buyicha yoki joylardagi yuriknomalarga kura urnatiladi.

Elektr motorlarning joriy remonti maxsus guruxlar tomonidan bevosita ishlab chikarish - elektrotsex yoki elektrik xonasida yoki maxsus remont sexlarida bajariladi. Bunda motor tarmokdan ajratiladi, erga ulanish tarmogidan ajratiladi, joyidan echib olinadi. POOR sistemasiga kura motorning joriy remontida kuyidagi jarayonlar bajariladi: texnik karovidagi jarayonlar, ish joyidan echib olish, remont stoliga olib kelib, kismlarga ajratish, chulgamlarini tozalash, stator chulgamlarining izolyasiyasi karshiligini ulchash, agar zarur bulsa uni kuritish, podshipniklarni yuvish - tozalash, tekshirish, kerak bulsa almashtirish, motor klemmalar kutisi va chulgamlari oxirlaridan chikkan simlarning xolatini tekshirish, kayta yigish, moylash, yurishida sinash, buyok kilish, motorni ish joyiga urnatish, ish mashinasi bilan sentrovka kilish, yuklama ostida sinash. Faza rotorli motorlarda yana kontakt xalkalari, shetkalarining xolati tekshirib kuriladi. Zarur bulsa, kontakt xalkalari silliklanadi, щetkalar kontakti butun yuzasi buyicha etarli bosim bilan urnatilgan bulishi zarur. SHetkalar tez eyiladi, shuning uchun ular, yuriknomada kursatilgan kursatkichlarga javob bermasi, almashtiriladi. Elektr motorlar texnik karovi va joriy remontida kuritilganda metall yuzasi bilan izolyasiya koplamasi (lak) orasida yupka bushliklar koladi. Bu bushliklar ekspluatatsiya yoki saklash davrida yana namlik tortib olib, izolyasiyasini yaroksiz xolga keltirishi mumkin. SHuning uchun joriy remontda elektr motorlar kuritilganidan keyin vannalarda izolyasiyalovchi lakga shimdirilishi zarur. Motorni kushimcha lak bilan shimdirish remont texnologiyasini murakkablashtiradi. Maxsus vanna, lak, lakni sifatli saklovchi sigimlar kerak buladi. Bundan tashkari elektr motorning remont muddatlari xam ortadi. Remont muddatlari texnologik agregatning ish sikllari oshmasa, joriy remont texnologik jarayonga xalakit bermay amalga oshirilishi mumkin buladi. Aks xolda remontga olingan motor urniga rezerv motor urnatish kerak buladi.

Ishlab chiqarish ob’ektlarida o‘rnatilgan 4A seriyali uch fazali asinxron motorlarning joriy remont davriyligi ular ishlab turgan muxit sharoitiga karab, kuruk muxitlarda 24 oydan, zax muxitlarda 18 oy va uta zax va kimyoviy faol gazlar bulgan muxitlarda 12 oygacha buladi. Eski seriyali asinxron motorlarda, kapital ta’mirlangandan keyin ishlab turgan bulsa, joriy remont muddatlari 3-6 oyga kiskartiriladi. POOR sistemasida elektr uskunalarning joriy remont va texnik karov muddatlari turli sharoitlarni xisobga olmaydi. SHuning uchun xar bir texnologik mashinada ishlab turgan elektr motorning texnik karov va joriy remonti muddatlari ishlab chikilgan yillik ekspluatatsiya grafigiga, ekspluatatsiya kartasiga, ishlab turgan rejimiga elektr ta’minot sharoitlariga va boshka ekspluatatsiya sharoitlariga karab belgilanadi. Elektr uskunalar texnik karovi va joriy remonti muddatlarini belgilashda ularning diagnostikasi natijalariga e’tibor kilinadi. Diagnostika elektr uskunalarda soz xolda ishlab turganida va remont oldidan utkaziladi va bulgusi remont xajmi aniklanadi.

Sifatli utkazilgan diagnostika tadbirlari elektr uskunalar resurslarini aniklab beradi, uz xizmat muddatini utab bulgan, kursatkichlari buyicha ekspluatatsiyaga yaroksiz bulgan elektr uskunalar, ularning kismlari ruyxatdan chikarilib yangisiga almashtriladi. Natijada texnologik mashinalarning bexosdan tuxtab kolishi, avariya xolatlari, elektr uskunalarning butkul yaroksiz xolga kelib kolishining oldi olinadi. Resursi tugab borgan va kursatkichlari chegaraviy ruxsat etilgan kiymatlarga kelgan jixozlarni remont kilish ularning ishonchliligini oshiradi, texnologik mashinalarning uzluksiz ishlab turishini ta’minlaydi.

Elektr motorlarning ekspluatatsion ishonchliligini oshirishi uchun kator tadbirlar utkaziladi. Kishlok va suv xujaligidagi elektr motorlarni ishdan chikishiga asosiy sabablar kuyidagilar bulishi mumkin: ogir atrof muxit sharoiti (yukori namlik, tok utkazuvchi chang, kimyoviy faol gazlar, kuyosh, yogin sochishlar va xakozolar), avariyaviy ortikcha yuklanishlar, tuliksiz fazada ishlashdan va boshka avariyaviy rejimlardan ximoyalanish darajasining pastligi va boshkalar. Ogir muxit sharoitlarini xisobga olib, elektr motorlarning ishonchliligini oshirish uchun elektr motorlarni agressiv muxitlarda ishlashi uchun muljallab ishlab chikariladi va ularni konstruktiv ishlanishi, buyicha tugri modernizatsiya kilinadi, remont paytida nozik kismlari almashtiriladi. YAna elektr motorlar agressiv muxitdan boshka xonaga chikariladi, agar bunga texnologik jarayonni amalga oshirish imkoni bulsa. Elektr motorlarning ishonchliligini oshirish uchun zavoddan aloxida muxitlarda ishlash uchun muljallangan motorlar ishlab chikarilmokda. Ularning belgilanishida «SX» bulsa, demak ular kishlok xujaligi sharoitilari uchun muljallangan buladi, masalan 4AL2BSX 4ASX konstruksiyali motorlarning ulanish kontaktlariga kushimcha ishlov berilgan, sifatli buyok kilingan buladi.

4AM, 5A, AI seriyali motorlar modernizatsiya kilingan bulib, oshirilgan ishonchlilikka ega buladi. Ular kushimcha izolyasiyalangan bulib, ximoyalanish darajasi yukori kilib ishlangan. Xrzirda sanoatda ishlab chikarilayotgan motorlar kuvvati 0,06 kVt dan 400 kVt gacha, 0,4kV kuchlanishda, tezligi 3000, 1500,1000,750 ayl/min bulib, ishlanishi oshirilgan ximoyali universaldir, ular yukori namlik, kimyoviy faol muxitlarda (namligi 80-10%, ammiak mikdori 20-40 mg/m³, CO₂- 0,03-0.88 mg/m³, N₂B-10-90 mg/m³, changlanish darajasi 240g/m³ gacha) ishonchli ishlay oladi. Xrzirgi kunda xam ishlab chikarish sharoitlarida eski seriyali asinxron motorlar ishlab turibdi va ularning ekspluatatsiyasida, texnik karov va joriy remont muddatlarini belgilashda ularning konstruktiv ishlanishini xisobga olish zarur.

Elektr motorlarning ishonchliligini oshirish uchun eng kup kullaniladigan uslub lak bilan shimdirishidir. Lakni ingibitorlar bilan tuldirish va jarayonni 2-3 bor takrorlash kutilgan natijalarni beradi. Ingibator lak katlamiga erib difundiyalanadi va elektr uskunadagi bushliklarni tuldiradi, namlikni singib utishini tuxtatadi. Ingibator sifatida BDN ingibitori olinishi mumkin. U dietilanil, benzotiazol va paranitorfenollarning atsetondagi eritmasi bulib, ingibitorlar umumiy lak massasining 6% ini tashkil kiladi. Stator chulgamlarining yon tomonlari yana buyok purkalib, buyok katlami bilan koplanadi va vannaga botiriladi. Kuzatuvlar kursatadiki, ingibitorlar bilan tuyingan lak bilan motorlar izolyasiyasi kuchaytirilganda ularda izolyasiya karshiligi ekspluatatsiya davrida 4-5 marta yukori bulib koladi.

Elektr motorlarni ekspluatatsiya davrida stator chulgamlarining yon tomonlari eng kup kiziydi, ya’ni issiklik emirilishi eng yukori buladi. Stator chulgamlarining izolyasiyasini atrof muxit ta’siridan ximoya kilishni kuchaytirish uchun u epoksid smolasi bilan kapsullanadi. Bunday uslublar yukori namlik, kimyoviy faol gazli muxitlarda kul kelishi mumkin. Bunda ishonchi ekspluatatsiya muddatlari 8-10 yilga uzayadi. Lekin kapsullash texnologiyasi murakkab bulib, u fakat maxsus sex yoki zavodda kapital ta’mirlash paytida utkazilishi mumkin. Undan keyin kapsullangan chulgamlarni remont texnologiyasi murakkablashadi.

Elektr motorlarning ekspluatatsion ishonchliligini oshirish uchun ularni aloxida xonaga olib chikish mumkin, agar texnologik jarayon shunga yul kuysa, ya’ni texnologik agregat bevosita ob’ektda bulishi shart bulmasa. Bunda texnologiya murakkablashishi mumkin, kushimcha tok tarmoklari talab kilinadi, demak kushimcha. mablaglar zarur buladi. SHuning uchun ogir muxit sharoiti bulgan ishlab chikarish texnologiyalarini loyixalash va montaj jarayonida bu amallarni bajarish nazarda tutilishi zarur. Loyixa xisoblariga kursatilgan xarajatlar kiritib yuboriladi va texnik - iktisodiy asoslanadi.

Elektr uskunalarni montajida xam motorlarni ishonchli ishlashi, ularni atrof muxit ta’siridan ximoyasi xisobga olinishi zarur. Masalan tomda urnatilgan ventilyatorlarga (nasos stansiyalari, parrandachilik, chorvachilik fermalari, issikxonalar, ustaxonalar, paxta, don punktlari va boshka joylarda) xavoda kondensatlangan suv tushib, uning izolyasiyasini ishdan chikarishi mumkin. Ventilyasiya trubalari uki buylab tomadigan suv tomchilaridan motor ximoya kilinadi, yoki uki buylab siljitib, chetrokka urnatiladi. Bunda elektr motorlarni tuxtab kolishlari kamayadi, ular ishonchli ishlab turadi. Izolyasiyani namlanib kolishdan saklash uchun, motorlar davomli ishlamay turganida, chulgamlarini, motorni kizdirib turilishi mumkin. Bunda motor ichida zarur mikroiklim xosil buladi va namlik izolyasiyadan xaydalib, motorning kuruk va sifatli bulishi ta’minlanadi. Tok bilan motorni kizdirishda motor chulgamlari turli sxemalarda tarmokka ulab kuyiladi. Bunda motor turgan joyida tarmokdan ajratilib, uchchala faza chulgamlari kondensatorlar orkali ulanishi, bir fazasi tiristor orkali ulanishi yoki ikki tiristorli sxema bulishi mumkin (7.4-rasm). Bunda motorga berilgan tok mikdori uning tuxtab turgan xolida atrof muxitdan 5,0-10⁰S ga xarorati yukorirok bulishini ta’minlab turishi zarur. Bunda motorga namlik va kimyoviy faol gazlar singib kirmay koladi. YUkoridagi sxemalar tarmok kuvvat koeffitsienti mikdorini oshirish imkonini xam beradi.

Kondensatorlar batareyasi motorda biror faza yukolgan rejimlarda ma’lum bir muddatga motorni tuliksiz faza rejimida ishlab turishiga imkon beradi. Texnologik jarayon davom etib turishi mumkin va motor 25% gacha ortikcha yuklanib ishlab turadi. Agar uning normal ekspluatatsiya rejimida yuklanishi 25-30% ga past bulsa, bunday rejimda uzok vakt ishlab turishi mumkin. Texnologik mashina uzluksiz ishlab turadi.

6.4-rasm. Elektr motorning chulgamini kuritish sxemasi.

(a) - kondensator (S) bilan, (b) - bir tiristorli sxema bilan,

(v) - ikki tiristorli sxema bilan elektr motorning chulgamini kuritish

sxemasi.

Bundan tashkari yulduzcha sxemada ulangan kondensatorlar batareyasi motorni ximoya kilishi xam mumkin (6.5-rasm). Bu erda kondensatorlar batareyasi sigimi kuyidagicha aniklanadi. Agar ular yulduz sxemada ulangan bulsa kuvvati 10 kVt gacha motorlar uchun:

S=1,3(1+2Rn), agar aylanish chastotasi p= 3000 ayl/min bulsa,

S=3(1+Rn), agar p= 1500 ayl/min bulsa,

S=3,7(1+Rn), agar p= 1000 ayl/min bulsa,

S=3,5(3+Rn), agar p= 750 ayl/min bulsa.

Agar motor kuvvati 10 kVt dan yukori bulsa:

S=10+R_n, , p=3000, 1500,1000 ayl/min bulsa S=30+2R_n, , p=750 ayl/min bulsa R_n,- kVt larda olinganda S- mikrofaradalarda buladi.

Eski seriyali motorlarda sxema kullanilganda kondensatorlar sigimlari 35% ga oshirib olinadi.

Motorlar individual kondensatorlar batareyasiga ulanganda texnik xavsizligi koidalariga rioya kilish zarur, chunki ular kuchlanish ostida doimiy koladi. Ekspluatatsiyaga ulash oldidan va muntazam ravishda kondensatorlarning sigimi va tarmok cosy si nazorat kilib turiladi.

Tiristorli sxemalar kullanilganda motorga urtacha 0,1 Ih tok kelib turadi, bu tok motorni kuruk bulishini ta’minlaydi. Bu sxema ishlab turganida magnit yuritkich va kontaktlarda titrash yuzaga kelishi mumkin, ularning maxkamlanish kismlari tekshirib turiladi, motor kontakt joylari, sentrovkasi tekshiriladi. Ikki tiristorli sxemalarda bu kamchiliklar yukotiladi. Odatda kizdirish toki (25-50%) 1_n bulganda sxema ishonchli ishlab turadi. Kuritish toki 0,25 1_n bulganda tiristor orkali utgan tokning nosinusoidalligi K < 5% buladi. Elektr motorlar ishonchli ishlab turishi uchun ular ishonchli ximoya vositalari bilan ta’minlanishi PUE va TEK buyicha ekspluatatsiyasini tashkil kilinittti zarur.

5. 
   - rasm. Asinxron motorni faza yukolishi rejimidan kondensatorlar yordamida ximoya kilish sxemasi.
   

Respublikamiz sharoitida kuplab meliorativ nasos stansiyalari ishlab turibdi, ular er ostiga tuprok shurini yuvib tushgan suvni okava suv kanallariga chikarib turish uchun xizmat kiladi. Sirdaryo, Jizzax, Xorazm, Korakalpok, Buxoro viloyatlari erlarining kupchilik kismi erlari shurlanishi yukori bulib, ular kish mavsumida yuviladi. Suv tuprokdagi tuzlarni yuvib er ostiga tushadi. Demak, meliorativ (drenaj) nasoslari shurlangan - tuzli suvni xaydaydi. Ular kimyoviy faol muxitda ishlab turadi. SHuning uchun meliorativ nasos stansiyalari uchun maxsus, suv ostida ishlab turishga muljallangan, germetik motorlar ishlab chikariladi. Bunday motorlar chukurligi 250 metrgacha bulgan kuduklarda ishlashga muljallangan bulib, axolini ichimlik suv bilan ta’minlovchi nasos stansiyalarida xam ishlatiladi. Respublikamizning kishlok axoli yashash punktlarida kupchilik suv ta’minoti tizimida shunday nasoslar ishlatiladi. Xar bir axolii yashash punktlari ishlab chikarish korxonalari uz suv ta’minot tizimiga ega. Ularda

• 
  fazali, kuvvati 2-65 kVt bulgan PEDV tipli asinxron elektr motorlar ishlatiladi (suv tuldirilgan, suvga chuktirilgan xolatda ishlaydigan elektr motor). Ular diametri 140-230mm bulgan kuvurlarda urnatiladi.
  

Bunday motorlar yagona seriyali asinxron motorlardan fark kilib chulgamlari maxsus simdan tayyorlanadi, rotori suvda yumshatiluvchi podshipniklarga ega buladi, korpusi butunlay germetik ishlangan buladi. Suv ostida ishlovchi nasoslar tuxtovsiz ishlab turishi, yukori FIK bilan ishlashi, xavfsiz ishlatilishi zarur. Bularni ta’minlash uchun kuyidagi tadbirlar bajariladi:

1. 
   er osti suvlari debiti, satxi, bosimi, tozaligi nazorat kilib turiladi, nasosni suvli ishlashini ta’minlovchi rejimlari tanlanishi zarur;
   
2. 
   nasoslar yukori FIK bilan barkaror ishlashini ta’minlovchi tarmok gidravlik kursatkichlari sakdab turiladi. Suv yigish baklari etarli xajmda bulishi zarur;
   
3. 
   elektr motor ulanishlarida sifatli kuchlanish bulishi nazorat kilinadi;
   
4. 
   elektr motorni va boshkarish щitini uz vaktida va sifatli texnik ekspluatatsiya tadbirlarini utkazib turilishi.
   

Suv ostida ishlaydigan nasos motorlari ishga tushirishdan oldin distillangan suvga tuldiriladi. Stator chulgamlarining korpusiga nisbatan

izolyasiyasi ulchab kuriladi, R_U3 > 5mom bulishi zarur (t_sug = 20⁰ S), chikish

simlari ta’minlovchi tarmokka ulanadi. Ulanish joylari izolyasiyalanadi metall trubka kiyitiladi va suvga tuldirilib yana izolyasiya karshiligi ulchab kuriladi, 1,5-2,0 soatdan sung izolyasiya karshiligi doimiy bulib kolishi zarur. Nasos kurilmasini kudukka tushiriladi, 1,5 soatdan keyin izolyasiya karshiligi ta’minlovchi tarmok orkali ulchab kuriladi R_U3 > 5MOm bulib kolishi zarur. Suv kuvurini tekshirib kurib keyin nasos agregati ishchi tushiriladi. Щitdagi ampermetr bilan motor yuklamasi nazorat kilinadi. 1_ish < 1_n bulishi zarur. 5-6 sutka davomida ekspluatatsiya kilingach ishchi tok ampermetr shkalasida belgilab kuyiladi. Keyinchalik bu belgi buyicha, nasos yuklamasi nazorat kilib turiladi. Motorning ishchi xolati tekshirib turiladi.

Tekshirish uchun savollar

1. 
   Elektr motor ekspluatatsiyaga kanday kabul kilinadi?
   
2. 
   Elektr motor izolyasiyasiga yuklanish rejimlari ta’siri kanday buladi?
   
3. 
   Elektr motorda namlik almashuvi xakida aytib bering?
   
4. 
   Elektr motorlarda kanday texnik karov va joriy remont tadbirlari bajariladi?
   
5. 
   Maxsus elektr motorlar ekspluatatsiyasini ayting?