Mavzu: elektr mashinalarning ekspluatatsiyasi usullari

Motorlarning ish rejimlari va izolyasiyasi

Motorlarni yuklanishi. Izlanishlardan kurinadiki kupchilik texnologik jarayonlarda elektr motorlar tulik yuklanib ishlamaydi. Bular suv nasoslari, vakuum nasoslar, sogish agregatlarining yuritmalari, shlyuzlar, ventillar, ozuka tarkatish, paxta, don transporterlari, ventilyatorlar va boshkalar.

Bunday kurilmalarda past yuklanish bilan ishlayotgan elektr motorlarda foydali ish koeffitsienti va aktiv kuvvat koeffitsienti pasayadi. Odatda elektr motorlarning kizish xarorati chegarasi 70°S gacha buladi, ya’ni elektr motor anchagina xarorat zapasiga ega buladi, jumladan 4A, AI seriyali asinxron motorlarda xam deyarli barcha elektr motorlarda (kuvvati 50 kVt gacha bulgan) xarorat zapasi kuprok buladi, ya’ni ular kuprok yuklanib ishlay oladilar va uz xizmat muddatini saklab koladilar.

Tuzatish ustaxonalaridagi metallga ishlov berish stanoklari kiska muddatli, kayta ishga tushadigan kiska muddatli rejimlarda ishlatiladi. Paxta va don kabul kilish punklarida xam kuplab transporterlar, pritsep agdargichlar, saralagich va tozalagichlar kiska muddatli rejimlarda ishlaydi va ular yilning ma’lum bir mavsumlarida ishlatiladi (kuz, kish), yoki bir, ikki, uch smenada ishlaydi. CHorvachilik fermalarida xam motorlardan foydalanish koeffitsienti 0,15.. 0,25 ni tashkil kiladi. Fakat tuzatish ustaxonalaridagi yordamchi xujalik ob’ektlaridagi ventilyatorlar, fermalardagi ba’zi bir motorlar yil davomida ishlab turadilar. Butun kishlok va suv xujaligidagi elektr motorlar kuvvatlaridan foydalanish koeffitsienti 0,25 ni tashkil kiladi. Ularda urnatilgan elektr motorlar esa doimiy ishlab turish rejimida foydalanishga muljallangan bulib, ularni kiska muddatlarga ortikcha yuklash ruxsat etiladi. Elektr motorning yuklanishi rejimi uning kizish va namlik almashinish jarayoni dinamikasini belgilaydi. Motor ishlab turganida 40-50°S xaroratda buladi va issiklik va namlik gradienti motordan atrof muxitga yunalgan buladi. Tuxtab turganida esa motor xavodan pastrok xaroratli bulib, namlik gradienti motorga yunalgan buladi, motor izolyasiyasiga namlik singa boradi. Agar motor tez-tez ishga tushirib ishlatilsa, issiklik - ortikcha yuklanishi ta’sirida uning izolyasiyasi eskira boradi. Ba’zida ishga tushayotgan motor zajimlarida kuchlanish mudati chuzilib ketadi. Uzok muddatda ishga tushish toki motorning kizib kolishi va tarmokdagi boshka iste’molchilar zajimida kuchlanishning pasayishi ayniksa ta’minlovchi transformator kuvvati nisbatan past bulganda kuzga tashlanadi. Ba’zi bir texnologik mashinalar (don ezgich, yogoch kesish stanogi) salmokli bulib, katta statik karshilik momentiga ega buladi va motorni ishga tushish rejimini ogirlashtiradi, ishga tushish muddatini uzaytiradi.

Lekin issiklik ta’sirida chulgamning kismlari chizikli ulchamlarini oshiradi. Tok uzgarganda motor chulgamlari kengayib - torayib turishi natijasida uning izolyasiya koplamasi bilan oralikda ajralish bulishiga olib keladi. YAngi elektr motorda izolyasiya koplamasi etarli elastiklikka ega buladi va utkazgich bilan yaxlitligini saklaydi. Motor eskirgan sari, uning izolyasiyasi asta-sekin yumshoklik va elastikligini yukota boradi va izolyasiyada yoriklar paydo buladi. Bu yoriklardan motor ichiga namlik, chang va ifloslanishlar singib utadi va izolyasiyani katlamlanish jarayonini tezlashtiradi. YUklama ta’sirida chulgam simlari uzatib torayganidan izolyasiya koplamalari parchalanib boradi. Izolyasiya katlamidagi mikroyoriklar kengaya boradi. Mikroyoriklarga atrof muxitdan agressiv xavo komponentlari va namlik singib kiradi. Begona komponentlar tok utkazuvchi bulib, namligi ortib borishi natijasida ularning karshiligi kamayib boradi. Bunday joylarda tok yullari paydo buladi, tok utkazuvchi kupriklar paydo buladi, natijada kiska tutashuv (chulgamlararo va keyinchalik fazalaror) buladi. Bandajlar va chulgamlarni maxkam urnatilishi bushashgani natijasida motor magnit maydoni va mexanik aylanishi okibatida titrab ishlaydi. Motorning titrashi uning emirilgan izolyasiyalari va boshka kismlariga mexanik ta’sir kursatib, uni tez emirilishiga olib keladi. Izolyasiyasi tukilishi motorning tokli kismlarini izolyasiyasiz yalongoch kolishiga va kiska tutashuv xavfiga olib keladi. Elektr motorlarning ishdan chikish sabablari urganilganda, tuxtashlarning 80% stator chulgamlari nosozligi okibatida yuzaga kelishi aniklangan. Stator chulgamida uramlararo kiska tutashuv bulishi uchun chulgamga namlik singib kirgan va izolyasiya katlamida tok utkazuvchi kuprikchalar paydo kilgan bulishi kerak. Ishlab chiqarishishlab chikarishida umumiy ishlangan ximoyalangan asinxron motorlar ishlatiladi. Ular germetik bulmay, ichiga namlik xavodan utib bevosita kontaktda bulib turadi. Motor ishlab turganida u uzidan namlikni xaydaydi, uz-uzini kuritadi. Ishlamay turganida esa, namlik uning ichiga singib boradi. SHuning uchun motor izolyasiyasining xolatini aniklash uchun fakat karshiligini emas, balki uning uzgarishi xam ulchab kuriladi. Oxirgi kursatkich izolyasiyalarning absorbsiya koeffitsienti orkali aniklanadi. YA’ni izolyasiya karshiligi 15 va 60 sekund davomida ulchab olinadi va ularning nisbati olinadi, uning kiymati 1,3 dan katta bulishi zarur. Megommetr bilan izolyasiya karshiligi ulchanganda uning karshiligi (Rpyx. > 0,5MOm) orta borishi zarur. Izolyasiya karshiligining doimiy bulib kolishi izolyasiyaning yaroksizligiga yakinligini kursatadi. Demak, elektr motorning ish rejimlari uning izolyasiyasi xolatiga bevosita ta’sir kiladi. Bu ta’sir motor yukori namlik sharoitida ishlab tursa kuchayadi. Muxitda kimyoviy aktiv moddalar bulsa, izolyasiya emirilishi jarayoni yanada tezlashadi.

Motor izolyasiyasi bilan atrof muxit orasida doimo namlik almashinish jarayoni ketadi. Namlikni uziga singdirish yoki atrofga ikarish imkoniyati motor konstruksiyasiga va ish rejimlariga boglik buladi, yana izolyasiya strukturasi va tarkibiga boglik buladi. Namlik izolyasiya massasida eritma kurinishda, kolloidlar, absorbsiya katlami xolatida bulishi mumkin. Namlik bilan izolyasiya massasining uzaro ta’sirini kurib chikishda jarayonni soddalashtirish uchun izolyasiya tarkibidagi suv molekulalarini boglangan va bogmagan - erkin kurinishda buladi deb tasavvur kilamiz. YOpik tipda ishlangan motorlarda erkin, ya’ni boglanmagan suv, izolyasiya ustida yigilgan suv tomchilari kurinishida buladi. Boglangan suv molekulalari gigroskopik izolyasiyali motorlarda buladi (makro- va mikrokapillyarlardagi yirik bushliklarda, namlanish izlari). Oddiy sanoat uchun ishlangan motorlar germetik bulmaydi va oddiy ish rejimida nam xavo uning ichki kismiga utib, izolyasiya kobigi bilan bevosita kontaktda buladi. Motorning ish rajimiga karab u namlanib borishi yoki kurishi mumkin. Motorning namlanish jarayonini kurib chikamiz. Materialdan namlikning atrof muxitga parlanishi tashki diffuziya natijasida ketadi. Diffuziya jarayonining intensivligi izolyasiyadagi parning parsial bosimi bilan atrof muxitdagi par bosimi orasidagi farkka boglik buladi. Jarayon tashki diffuziya shaklida ketadi. Par bosimi gradienti (izolyasiyadagi par va xavodagi par bosimlarining farki) diffuziya yunalishini aniklaydi, motor izolyasiyasi kuriydi yoki namlanadi.

Motor izolyasiyasining ichki kismida xam ichki diffuziya jarayoni ketadi, ya’ni namlik izolyasiyaning bir katlamidan ikkinchi katlamiga utadi. Namlik kuprok kizigan katlamdan xarorati pastrok katlamga utadi (termodiffuziya). Tula namlik okimi kuyidagi ifoda bilan aniklanadi: