Mavzu: Ekosistema, biom va biogeotsenoz Reja

Biotsenozlarda  populyatsiyalar  sonining  idora  etilishi  Populyatsiyalar  soninint 

o’zgarishi  avvalo  o’z-o’zini    idora  etish  jarayoni  hisoblanib,  ikki  xil,  ya’ni  modifikatsion  va 

regulyatsion  boshqaruvchilarga  ajratiladi.  Har  qanday  populyatsiya  ma’lum  sharoitda  o’rtacha 

darajadagi  individlar  soniga  ega  bo’ladi.  Populyatsiyalar  sonining  modifikatsion  o’zgarishi 

tasodifiy hodisa bo’lib, populyatsiyaning zichligi bilan bog’liq bo’lmagan turli omillar ta’sirida 

sodir  bo’ladi.  Populyatsiyalar  sonini  modifikatsiyalovchi  omillarga  barcha  abiotik  omillar, 

organizmlarning o’zaro ta’siri, ozuqaning miqdori va sifati, dushmanlarning faolligi va boshqalar 

kiradi.  Regulyatsion  o’zgarishlar  populyatsiyaning  dastlabki  holatiga  qaytishi  hisoblanib, 

regulyatsiyalovchi omillar faqat populyatsiya sonini o’zgartirib qolmay, uning tebranishlarini ham 

kamaytiradi.  Regulyatsiyalovchi  kuchlar  sifatida  organizmlar  o’rtasidagi,  turlar  ichidagi  va 

turlararo munosabatlar katta rolь o’ynaydi. Tabiiy sharoitda populyatsiyalar sonining o’zgarishi 

o’z-o’zidan idora etiladigan jarayondir. Inson tomonidan qulay ravishda hosil qilingan jamoalarda 

boshqaruvchi  bog’lanishlar  kuchsiz  bo’lganligi  uchun  biotsenozda  ayrim  turlarning  haddan 

tashqari ko’payib ketish xavfi kuzatiladi. 

Organizmlar sonining o’zgarishini aniqlashda o’zgartiruvchi va boshqaruvchi omillar katta 

amaliy  ahamiyatga  ega.  Populyatsiyalar  soni  o’zgarishining  uch  asosiy  turi  ma’lum.  Ularning 

birinchisi  barqaror  tur  hisoblanib,  populyatsiyalar  soni  biotsenozda  uncha  o’zgarmaydi,  ya’ni 

populyatsiyaning  gomeostazi  holati  yuz  beradi:  bunga  yuqori  yashovchanlik  ko’rsatkichi  va 

boshqa  xususiyatlar  sabab  bo’ladi.  Ikkinchisi  fluktuatsion  tur  deb  ataladi  va  bunda  ma’lum 

oraliqlarda  jshulyatsiyalar  soni  o’zgarishga  uchraydi.  Fluktuatsion  turda  bir  necha  davr  fazalar 

ajratiladi.  Uchinchi  tur  portlovchi  tur,  deyiladi.  Bunda  populyatsiya  to’satdan  son  jihatidan 

ko’payib ketadi, uning barqoror holatga kelishi ham sekin boradi va bir necha bosqichlarni o’taydi. 

Populyatsiyalarning  o’zgarish  mexanizmi  o’rmon  jamoalaridagi  hasharotlarda  yaxshi 

o’rganilgan.  Hasharotlar  deyarli  daraxtlarning  barcha  qismlari  bilan  oziqlanadi,  lekin 

o’simliklarga xavf tug’dirmaydi. Ba’zi turlar o’troq hayot kechirgani uchun ularni tekinxo’r ancha 

zararlab  turadi.  Populyatsiya  soni  o’zgarishining  ikkinchi  tur  ko’rinishda  borishi  ko’pchilik 

ksilofag  (po’stloqxo’r  va  yog’ochxo’r)  lar  uchun  xarakterlidir.  Mo’ylovdor  qo’ng’izlar  va 

po’stloqxo’rlarning daraxtlarga birgalikda tushishi va yashashi xarakterlidir. Bu esa o’z navbatida 

ular  o’rtasidagi  raqobatni  kuchaytiradi,  natijada  populyatsiyalar  son  jihatidan  o’z-o’zidan 

boshqarilishga olib keladi. Portlash yo’li bilan yalpi ko’payish o’rmondagi ayrim hasharot turlari 

---

uchun  xosdir.  Zararkunandalarnnng  son  jihatdan  o’zgarishiga  ta’sir  etuvchi  omillarni  aniqlash 

ularga nisbatan u yoki bu ko’rash choralarini qo’llash muddati va ko’rash me’yorini aniqlash kabi 

imkoniyatlarni  beradi.  Har  qanday  holatda  ham  populyatsiyaning  o’ztarish  mexanizmini 

aniqlashda har bir turning ekologik xususiyatlari, tur atrofidagi biotik sharoitlar va o’zgartuvchi 

(modifikatsiyalovchi)  omillarning  ta’sir  etish  xarakteri  haqida  to’liq  ma’lumotga  ega  bo’lish 

kerak.