Mavzu: Ekosistema, biom va biogeotsenoz Reja

---

Mavzu: 

Ekosistema, biom va biogeotsenoz 

Reja: 

1.  Ekologik nisha.  

2.  Biotsenoz tuzilmasi.  

3.  Biotsenozning fazoviy tuzilmasi  

4.  Biotsenozlarda populyatsiyalar sonining idora etilishi. 

5.  Ekosistemalar  

6.  Ekosistemada moddalar aylanishini.  

7.  Ekosistemalarning o’zgarishi  

8.  Ekosistemalarning o’zgarishi 

 

Tayanch iboralar:Populyatsiyaning o’sishi, populyatsiyaning gomeostazi, trofik, topik, forik 

va fabrik. Ekosistemalar, agroekosistemalar. Suktsessiya, biotsenoz, klimaks, biotop. 

Ekologik  nisha  Biogeotsenozdagi  barcha  tur  populyatsiyalari  organik  moddalarni  hosil 

qiluvchi, iste’mol qiluvchi va to’plovchilar sifatida faollik ko’rsatadi. Biogeotsenozda turlarning 

bunday faollik ko’rsatishi ekonisha deb ataladi. Ch. Eltonning ta’rifita ko’ra, ekonisha turning tirik 

organizmlar  orasida  tutgan  o’rni,  uning  ozuqa  va  dushmanlarga  bo’lgan  munosabatidan  iborat. 

Ekonisha  hududiy  ma’noda  qaralmay,  balki  biotsenozda  organizmlarning  funktsional  holatini 

ifodalaydi.  Biror  tur  (populyatsiya)  ning  u  yoki  bu  ekonishaga  mansub  ekanligi  avvalo  ushbu 

organizmning oziqlanish xarakteri, ozuqani topishi kabilarga bog’liq. Masalan, har qanday yashil 

o’simlik  biogeotsenozda  bir  necha  ekonishalarning  hosil  bo’lishida  ishtirok  etadi.  Ular  orasida 

ildiz, barglarning to’qimalari bilan oziqlanuvchi yoki gullari, mevalari, ildizdan ajralib chiqadigan 

moddalar  bilan  oziqlanuvchi  turlar  bo’lishi  mumkin.  Har  bir  ekonisha  turlar  tarkibi  xilma-xil 

bo’lgan  organizmlar  guruhini  birlashtiradi.  Masalan,  ildiz  bilan  oziqlanuvchilarga  nematodlar, 

ba’zi bir qo’ng’izlarning lichinkalari kirsa, o’simlik shirasini so’ruvchi ekonishaga esa o’simlik 

bitlari va qandalalar kiradi. Yuqoridagi ekonishalar ham o’z navbatida mayda birliklarga bo’linib 

ketishi mumkin. 

Dashtlardagi biotsenozlarda ko’pchilik hayvonlar o’t o’simliklar bilan oziqlanadi. Bular 

tuyoqlilar  (otlar,  qo’ylar,  antilopalar,  sayg’oqlar),  kemiruvchilar,  sug’urlar,  yumronqoziqlar  va 

ko’pchilik  sichqonsimonlardir.  Ularning  hammasi  o’txo’r  hayvonlar  bo’lsada,  doimo  o’t 

o’simliklar qoplamining turli qismlarini iste’mol qiladi. Masalan, to’yoqlilar bo’yi baland to’yimli 

o’tlarni tanlab oladi, shu yerning o’zida yashovchi sug’urlar tuyoqlilar iste’mol qilmagan o’tlar 

bilan oziqlanadi. Yumronqoziq kabi bir oz kichikroq hayvonlar esa o’to’simliklar qoplami ancha 

ezilgan va tuyoqlilar, sug’urlardan qolgan o’tlarni yig’adi. SHunday qilib, jamoadagi ushbu uch 

guruhdagi  o’txo’r  hayvonlar  o’rtasida  o’t  o’simliklar  biomassasidan  foydalanish  tartibi  va 

chegarasi kelishib olingan desak bo’ladi. Bu yerda bir ekonisha ikkinchisini to’ldiradi, natijada 

biomassadan  to’liq  foydalanish  kuzatiladi.  Tabiatda  ba’zan  turlarning  bir  ekonishadan 

ikkinchisiga ko’chib o’tishi kuzatiladi. Bu hodisa biogeotsenozdagi sharoitning o’zgarishi bilan 

bog’liq bo’lib, moslanish xarakteriga egadir. 

 

Sayyoradagi  barcha  o’simlik  va  hayvonlar  odatda  jamoa  holida  yashaydi.  Jamoa 

deyilganda  rivojlanishning  turli  pog’onasida  bo’lgan  bir  guruh  tirik  organizmlarning  muayyan 

sharoitda birgalikda  yashashi  tushuniladi.  Bunda ular o’zaro munosabatda bo’ladilar. Muayyan 

tuproq sharoitida o’simliklar, hayvonlar, ayrim zamburug’lar va mikroorganizmlarning birgalikda 

yashashiga  biogeotsenoz  deyiladi.  Faqat  bir  necha  tur  o’simlik  birgalikda  qavm  bo’lib  yashasa 

fitotsenoz  (o’simliklar  jamoasi)  deyiladi.  Xuddi  shu  singari  faqat  bir  necha  tur  hayvonlarning 

birgalikda qavm bo’lib yashashiga zootsenoz (hayvonlar jamoasi) deyiladi. Tirik organizmlarning 

birbirlariga  o’zaro  ta’siri  muhitning  biotik  omillari  deb  qaralsa,  ularning  atrofini  o’rab  olgan 

barcha  tirik  organizmlar  biotsenotik  muhitni  tashkil  etadi.  Har  bir  tur  normal  hayot  kechirishi 

uchun u yakka xolda yashay olmaydi, balki atrofidagi boshqa tirik organizmlar bilan birgalikda 

hayot kechiradi. 

---

SHunday qilib, biotsenoz (lotincha «bios»—hayot. «tsenoz»— umumiy) deyilganda bir xil 

muhitga moslashib olgan va bir joyning o’zida birga yashaydigan barcha organizmlar tushuniladi. 

Biotsenozning katta-kichikligi har xil bo’lishi mumkin. Bunga oddiy lishaynk do’ngligidan tortib 

to  o’rmon,  dasht,  cho’l va shunga o’xshash  yirik landshaftlarni misol  qilib ko’rsatish mumkin. 

Kichik  o’lchamdagi  biotsenozlar (daraxt  tanasi  yoki  bargidagi,  botqoqlikdagi  moxlardan iborat 

do’ngliklar, chumolilar uyasi va boshqalar) uchun mikrojamoa biotsenotik guruhlar kabi atamalar 

ishlatiladi.  Yer  sharida  turlicha  yashash  sharoitlari  mavjud  bo’lib,  ular  ma’lum  darajada  ajratib 

olingan  holda  turlar  o’rtasidagi  munosabatlarni  o’rganishda  qo’l  keladi.  Ana  shunday  yashash 

sharoitlari biotop deb ataladi. 

Biotsenozning eng muhim xususiyatlaridan biri uning turlar tarkibidir. Ayni bir biotsenoz 

uchun  xos  bo’lgan  o’simlik  va  hayvon  turlarining  umumiy  soni  deyarli  doimiy  bo’lib,  har  xil 

turdagi biotsenozlarda u keskin o’zgarib turadi. Nam tropik o’rmonlardagi biotsenozlar turlarga 

boy hisoblansa, qurg’oqchil va sovuq viloyatlardagi biotsenozlarda turlar kam uchraydi. Maydon 

birligiga to’g’ri keladigan turlar soni biotsenozning turlarga to’yinganligi deb ataladi. U ham turli 

biotsenozlarda  turlar  tarkibi  kabi  o’zgarib  turadi.  Har  qanday  biotsenoz  ma’lum  tarkibdagi 

hukmronlik qiluvchi hayot shakllariga ega bo’ladi. Masalan, o’rmon biotsenozlarida fanerofitlar 

hukmronlik  qilsa,  o’t  o’simliklardan  tashkil  topgan  biotsenozlarda  gemikiriptofitlar,  arid 

(qurg’oqchil)  viloyatlarda  esa  xamefitlar  va  terofitlar  hukmronlik  qiladi.  Biotsenoz,  odatda 

fitotsenoz, zootsenoz, mikotsenoz va mikrobiotsenozlardan tashkil topadi. Biotsenoz va u bilan 

bog’langan biotopning chegaralari birinchi navbatda o’simlik qoplami o’zgarishi bilan aniqlanadi. 

SHuning  uchun  ham  biz  quyida  biotsenozning  muhim  tarkibiy  qismi  hisoblangan  fitotsenoz  va 

uning  ba’zi  bir  xususiyatlari  haqida  to’xtalib  o’tamiz.  Fitotsenoz  yoki  o’simliklar  jamoasi 

deyilganda  Yer  yuzining  bir xildagi  muayyan  uchastkalarida  qavm  (guruh)  bo’lib  yashayotgan 

tuban  va  yuksak  o’simliklar  yig’indisi  tushuniladi.  Ular  o’zaro  bir-birlari  bilan  hamda  yashash 

sharoitlari  bilan  aloqada  bo’lib,  natijada  o’ziga  xos  maxsus  muhitni  hosil  qiladi.  Har  qanday 

o’simlik  jamoasi  (fitotsenoz)  ham  turlar  tarkibi,  turlar  o’rtasidagi  o’zaro  miqdor  va  sifat 

munosabatlari, qavatlik (yarus) gorizontal tuzilish, tashqi qiyofasi, davriyligi, hayot shakllarining 

xilma-xilligi,  yashash  joyining  xarakteri  va  shunga  o’xshash  bir  necha  xususiyatlari  bilan 

tavsiflanadi va bir-biridan farqlanadi. Fitotsenozni hosil qilishda o’simliklar orasida son jihatidan 

ko’pchilikni  tashkil  etuvchi  yoki  ko’zga  yaqqol  tashlanuvchi  tur  ajratiladi  va  bu  tur  odatda 

hukmron  (yoki  dominant)  tur  deyiladi.  Demak,  dominantlar  yoki  hukmron  bo’lib  hisoblangan 

turlar miqdor jihatdan ko’p uchraydi va boshqa turlar orasida yaqqol ko’rinib turadi. Ular asosan 

organik  massa  to’plovchi  hamda  fitotsenozning  fonini  (ko’rinishini)  va  xarakterini  belgilaydi. 

Dominant 

turlarga 

misol 

qilib 

qarag’ayzor 

o’rmonlaridagi 

oddiy 

qarag’ayni, 

qoraqarag’ayzorlardagi  qoraqarag’ayni,  O’rta  Osiyo  tog’larining  archazorlarida  o’suvchi 

archaning bir necha turlarini, sakoovulli cho’llarda esa saksovulni ko’rsatish mumkin. Jamoada 

har qanday dominant turlar biotsenozga ta’sir etavermaydi. Ular orasida edifikator turlar ajratilib, 

jamoaning  maxsus  muhitini  hosil  qiladi.  Ular  jamoaning  quruvchilari  bo’lib,  fitotsenozning 

xususiyatlarini belgilab beradi. Masalan, O’zbekistondagi qumli cho’llarda daraxt ko’rinishidagi 

edifikator tur oq saksovuldir. Dashtlarda chim hosil qiluvchi chalov va betagalar, o’rmonlarda esa 

oddiy  qarag’ay,  qoraqarag’ay,  eman  kabi  daraxtlar  edifikatorlar  hisoblanadi.  Ba’zi  hollarda 

hayvon  turlari  ham  edifikator  hisoblanishi  mumkin.  Masalan,  katta  maydonda  tarqalgan,  yer 

kovlovchi  xususiyatga  epa  bo’lgan  sug’urlar  koloniyasi  o’simliklarning  o’sish  sharoitiga, 

mikroiqlimga va asosan landshaft xarakteriga katta ta’sir ko’rsatadi. Dominant turlarga nisbatan 

ozroq  miqdorda  uchraydigan,  ammo  fitotsenozda  ma’lum  ahamiyatga  ega  bo’lgan  turlar 

subdominant (ikkinchi hukmron) turlar deb ataladi. Dominant va subdominant turlardan tashqari 

jamoa tarkibida kamroq sonda uchraydigan turlar ham mavjud. Ular komponentlar deyiladi. Kam 

sondagi va noyob turlar ham biotsenozning hayotida muhim rolь o’ynaydi. Biotsenozdagi har bir 

turning  rolini  aniqlashda  ularning  mo’lligi,  uchrovchanligi  va  hukmronlik  darajasi  kabi  miqdor 

ko’rsatkichlar  e’tiborga  olinadi.  Fitotsenozlarda  mo’llik  og’irlik,  ball  va  o’simliklar  soni  bilan 

ifodalanadi.   Masalan,   Toshkent atrofidagi efemerli cho’llarda 1 m

2

 maydonda 5000 nusxadan 

ortiq o’simlik ro’yxatga olingan bo’lib, 47 turdan iborat ekanligi aniqlangan. Og’irlik usuli amaliy 

---

maqsadlar  uchun  foydalaniladi.  Tabiiy  pichanzorlar  va  yaylovlarning  hosildorligi  shunday  usul 

bilan aniqlanadi. Uchrovchanlik darajasi biotsenozda turlarning tekis yoki notekis tarqalganligini 

ifodalaydi. U umumiy namuna maydonchalar sonini tur uchragan maydonchalar soniga nisbatan 

hisoblash  yo’li  bilan  aniqlanadi.  Dominantlik  darajasi  ayni  bir  tur  individlar  sonining  ushbu 

guruhdagi umumiy soniga nisbatini bildiradi. Masalan, ma’lum maydonda 200 ta qush ro’yxatga 

olingan  bo’lsa,  shulardan  80  tasi  sayroqi  qushlarni  tashkil  etadi.  Demak,  sayroqi  qushlarning 

dominantlik  darajasi  40%  ga  tengdir.  Biotsenozlarda  bakteriyalar  va  boshqa  mikroorganizmlar 

ham  uchraydi.  SHunday  qilib,  biotsenozdagi  turlarni  miqdor  va  sifat  jihatdan  xarakterlash 

natijasida uning turlar tarkibi haqida ma’lum bir xulosaga kelish mumkin. Biotsenozning yuqorida 

ko’rsatib  o’tilgan  tuzilish  birliklaridan  tashqari  uning  funktsional  tuzilish  birligi,  ya’ni 

konsortsiyalar xarakterlidir. Biotsenozlarning hosil bo’lishi va yashashi asosida muayyan (bironta) 

joydagi  organizmlarning  o’zaro  munosabati,  ular  o’rtasidagi  aloqa  yotadi.  B.  N.  Beklemishev 

bunday munosabatlarni vositali va vositasiz turlararo munosabatlarga bo’lib ko’rsatadi. Jamoada 

har bir turning o’zaro aloqasi, tashqi muhitga bo’lgan talabi va ta’siri shu turning ekologik o’rni 

yoki ekologik shinasi deyiladi. Boshqacha qilib aytganda, organizmning tabiatda egallagan o’rni 

deyilganda  uning  hayot  tarzi,  oziqlanish  usuli  tushuniladi.  V.N.Beklemishev  tasnifotiga  ko’ra 

bunday ekologik o’rin (ekonisha) to’rt toifaga bo’linadi: trofik, topik, forik va fabrik. 

Trofik aloqa bir turning ikkinchi tur bilan oziqlanishida namoyon bo’ladi. Bunda o’lja o’lik 

yoki tirik holda  yemish bo’lishi mumkin. Masalan, buni ninachi uchun hasharotlarning  yemish 

bo’lishi, go’ng qo’ng’izning to’yoqli hayvonlar tezagi bilan oziqlanishi, asalarining asalshira bilan 

oziqlanishi kabi misollarda tushuntirish mumkin. 

Topik aloqa bir tur tomonidan  ikkinchi turning yashash sharoiti o’zgartirilishida namoyon 

bo’ladi.  Daraxtlar  tanasida  lishayniklarning  yashashi,  o’rmondagi  daraxtlar  tomonidan  shu 

yerlarda o’suvchi o’tlar hayotiga ko’rsatiladigan ta’sirlarda bu yaqqol namoyon bo’ladi. 

Forik  aloqa  bir  turning  tarqalishiga  ikkinchi  turning  ta’sir  etishida  ko’rinadi.  Ko’pgina 

hayvonlar tomonidan o’simlik urug’ va mevalarining tarqalishi bunga misoldir. SHunday tarqalish 

aktiv  yoki  passiv  tarzda  o’tishi  mumkin.  Bir  turning  o’ziga  in  qurishi  uchun  boshqa  turning 

qoldiqlaridan  foydalanishida  fabrik  aloqa  namoyon  bo’ladi.  Masalan,  qushlar  in  qurish  uchun 

daraxtlarning  bargi,  shoxchalarini  tashib  keladi,  hayvonlarning  jun  va  patlaridan  foydalanib  in 

quradi.