Mavzu: Ekosistema, biom va biogeotsenoz Reja

konsumentlar deb ataladi. 

Energiya  oqimi.  Ekosistemalardagi  organizmlarning  hayot  faoliyati  va  moddalarning 

aylanishi  uchun  energiya  talab  etiladi.  Yashil  o’simliklar  hayot  uchun  zarur  bo’lgan  kimyoviy 

moddalarni  olib,  fotosintez      jarayonida      organik  birikmalar  to’playdi  va  Quyosh  energiyasi 

kimyoviy eneraiyaga aylanadi. Ular hayvonlarga ozuqa beradigan tirik moddaning asosiy   qismini    

tashkil   etadi. Havo tarkibidagi kislorod va karbonat angidrid gazlarining miqdorini tiklaydi va 

suvning aylanish jarayonida qatnashadi. O’simlik chirindilari  tuproqda  fosfor,   kaliy,   kalьtsiy,  

marganets  kabi    elementlarninr bir me’yorda tarqalishiga yordam beradi. Bunday organizmlar 

avtotroflar deb ataladi. O’simliklar va boshqa jonivorlar bilan oziqlanib yashovchi  geterotroflar 

esa  oziqlanish  jarayonida  organik  moddalarni  karbonat  angidrid,  suv  va  mineral        tuzlarga    

aylantiradi.  Ular  organik  moddalarni  o’simlik  takror  foydalanishi  uchun  yaroqli  bo’lgan 

darajagacha  parchalaydi.  SHunday  qilib  biogen  moddalar  tabiatda  uzluksiz  aylanib  turadi. 

Moddalarning  bunday  davriy  aylanishi  hayot  uchun  zarur  sharoit  bo’lib,  bu  uzoq  evolyutsiya 

jarayonida vujudga kelgandir.  Geterotroflar  ya’ni  hayvonlar, zamburug’lar va bakteriyalar ikki 

guruhga bo’linadi. Bulardan birinchisi iste’mol qiluvchilar, ya’ni konsumentlar ozuqa sifatida tirik 

organizmlardan  foydalanib,  organik  moddalarni  o’zgartiruvchi,  qisman  parchalovchi 

geterotroflardir.  Ammo  bu  organizmlarning  biron  turi  ham  o’simliklardagi  organik  moddalarni 

oxirigacha  parchalay  olmaydi.  Har  bir  tur  organik  moddani  muayyan  darajada  parchalay  oladi, 

xolos. Bunday turlardan qolgan chiqindilar esa boshqa geterotrof organizmlarga yem bo’ladi. 

Geterotroflarning  ikkinchi  guruhi  yemiruvchilar  yoki  redutsentlar  bo’lib  (redutsentlar, 

zamburug’lar, bakteriya), bular o’lgan organizmlardagi murakkab organik moddalarni parchalab 

oddiy mineral birikmalarga aylantira oladi. SHunday qilib, uzoq evolyutsiya jarayonida vujudga 

kelgan bir-biriga bog’liq  turlardan barqaror zanjirlar paydo bo’ladiki, bular boshlang’ich ozuqa 

moddalardan  energiya  va  moddalarni  birin-ketin  olib  turli  yo’llar  bilan  tabiatda  moddalarning 

davriy harakatini ta’miklaydi. Organizmlar Quyosh energiyasini kimyoviy, mexanik va issiqlik 

energiyalariga  aylantiradi.  Bunda  boradigan  hamma  o’zgarishlar  energiyani  yo’qotish  bilan 

bog’liq  bo’lib,  u  oxirgi  issiqlikka  aylanib  tarqalib  ketadi.  Jamoalardagi  ozuqa  zanjirlari  juda 

murakkab bo’lib, ular aslida yashil o’simliklar tomonidan hosil qilingan energiyani 4—6-bo’g’in 

orqali  o’tkazadi.  Bunday  qatorlar  boshlang’ich  energiyaning  sarflanish  yo’li  hisoblanib,  ozuqa 

zanjiri deb ataladi. 

Ozuqa zanjiridagi har bir bo’g’inning o’rni trofik darajani tashkil etadi. Ozuqa zanjirlariga 

doir misollar tabiatda juda keng tarqalgan. O’txo’r hayvonlarning o’simliklarni iste’mol qilishi, 

go’ngxo’r  va  o’laksaxo’r  hasharotlar  hamda  chirituvchi  mikroorganizmlarning  hayvonlar 

chiqindilari va o’laksalari bilan kun ko’rishlari hammaga ma’lum. Lekin tabiiy sharoitda ozuqa 

zanjirlari murakkab va ko’p bo’g’inli bo’ladi. Organizmlar orasida ham go’shtxo’r, o’txo’r va har 

xil ozuqani iste’mol qiladigan turlar oz emas. Turli ekosistemalarda energiya oqimining sarflanish 

zanjiri orqali o’tish quvvati va tarqalishi turlicha bo’ladi.