Mavzu: Ehtiyot choralari

Qamoqda saqlash muddatlari va ularni uzaytirish tartibi. Bugungi kunda qamoqda saqlash muddatlari va uni uzaytirish tartibiga ham katta e’tibor qaratilmoqda, chunki bu tushuncha chuqur ijtimoiy-huquqiy mazmunga va adolatli maqsadlarga erishish uchun mo‘ljallangan. Shuning uchun bu faoliyatda odillik va xolislik prinsiplari buzilishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Jinoyat-protsessual qonunchilikda tergov, sud muhokamasi va ayblanuvchini qamoqda saqlash muddatlarining o‘rnatilganligi, jinoyat sudlov vazifalarini muvaffaqiyatli hal etish va ayblanuvchi (sudlanuvchi) yoki gumon qilinuvchining huquq va qonuniy manfaatlarini hurmat qilish zaruratidan kelib chiqadi. Ayblanuvchi (yoki sudlanuvchi)ni uzoq muddat yakuniy protsessual qaror – hukmsiz noma’lum holatda qoldirish mumkin emas. Faqat qonuniy kuchga kirgan sud hukmi, u qanday mazmunda bo‘lishidan qat’i nazar, ushbu mavhumlikni bartaraf etadi: shaxs yoki mahkum, yoki oqlangan shaxsga aylanadi.

Amaldagi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 245-moddasiga binoan, jinoyat ishi tergov qilinayotganda qamoqda saqlab turish uch oydan ortiq davom etishi mumkin emas (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 351-moddasida dastlabki tergov muddatlari ham uch oy qilib belgilangan). Bu muddat davomida tergovni tamomlashga imkon bo‘lmasa va ehtiyot chorasini o‘zgartirish maqsadga muvofiq emas, deb hisoblansa, tegishligicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi prokurori yoki viloyat, Toshkent shahar prokurori va ularga tenglashtirilgan prokurorlarning iltimosnomasiga binoan besh oy muddatga sud tomonidan uzaytirilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori o‘rinbosarining qamoqda saqlash muddatini yetti oygacha, O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining - to‘qqiz oygacha uzaytirish to‘g‘risidagi iltimosnomalari sud tomonidan ko‘rib chiqiladi. Alohida murakkab ishlar tergov qilinayotgan hollarda og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlar sodir etganlikda ayblanayotgan shaxslarga nisbatan O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining iltimosnomasiga binoan qamoqda saqlab turish muddatini bir yilgacha uzaytirish imkoniyatlari sud tomonidan hal etiladi.

Qamoqda saqlash muddati tugagan va qonunda belgilangan tartibda uzaytirilmagan bo‘lsa, mahkum ozodlikdan mahrum etish joylarida qonuniylikka rioya etilishini nazorat qiluvchi prokurorning qaroriga binoan ozod etiladi.

Qamoqda saqlash muddatini uzaytirish to‘g‘risidagi iltimosnoma materiallar sudga kelib tushgan paytdan e’tiboran yetmish ikki soat ichida O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 247-moddasida belgilangan qoidalarga muvofiq ko‘rib chiqiladi. Sud qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo‘llash yoki qamoqda saqlab turish muddatini uzaytirish to‘g‘risidagi iltimosnoma ko‘rib chiqilishini, materiallar taqdim etilgan kun va vaqtdan qat’i nazar (dam olish yoki bayram kunlari, ish vaqti tugagandan so‘ng) ta’minlashi shart.

Qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo‘llash yoki qamoqda saqlab turish muddatini uzaytirish to‘g‘risidagi iltimosnomani ko‘rishda qatnashadigan sud majlisi ishtirokchilari tarkibi qonunda qat’iy belgilangan bo‘lib, jinoyat ishini mazmunan ko‘rishda qatnashadigan sud majlisi ishtirokchilari tarkibidan birmuncha farq qiladi.

Qamoqda saqlab turish muddatini uzaytirish to‘g‘risidagi iltimosnoma ayblanuvchi statsionar tartibdagi sud-psixiatriya ekspertizasi o‘tkazish uchun tibbiy muassasaga joylashtirilgan holda uning ishtirokisiz ko‘rib chiqilishi mumkin. Bunda ayblanuvchining himoyachisi sud majlisida ishtirok etishi shart. Qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo‘llash yoki qamoqda saqlab turish muddatini uzaytirish to‘g‘risidagi iltimosnoma, shuningdek unga ilova qilingan materiallar bilan sud majlisi ishtirokchilarini tanishtirish qonunda ko‘rsatilmagan. Biroq, himoya huquqi to‘g‘risidagi konstitutsiyaviy prinsipdan kelib chiqqan holda, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, uning himoyachisi va qonuniy vakili iltimosnoma va unga ilova qilingan materiallar bilan, basharti ular bu haqda murojaat etishgan taqdirda, prokuror tomonidan sud majlisi boshlangunga qadar tanishtirilishlari lozim.

Sudning qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo‘llash yoki qamoqda saqlab turish muddatini uzaytirish to‘g‘risidagi masala bo‘yicha chiqarilgan ajrimi ustidan berilgan shikoyat, protestlarni ko‘rib chiqish masalasi apellyatsiya instansiyasi sudi tomonidan uchta sudyadan iborat tarkibda, sudning binosida, yopiq sud majlisida, kelib tushgan vaqtidan boshlab, yetmish ikki soatdan kechiktirmasdan ko‘rib chiqiladi.

Sud majlisi raislik etuvchi tomonidan qanday shikoyat (protest) ko‘rib chiqilishini e’lon qilish bilan boshlanadi. So‘ngra raislik etuvchi sudyalar, prokuror, himoyachi, qonuniy vakil, gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi, kotib, tarjimon, tergovchining familiyasi, ismi, sharifini e’lon qiladi, gumon qilinuvchi, ayblanuvchining shaxsini aniqlaydi hamda ularning huquq va majburiyatlarini tushuntiradi, rad etish haqidagi arzlar bor-yo‘qligini aniqlaydi. Bunday arzlar mavjud bo‘lsa, sud hay’ati ular bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 76, 80-moddalariga muvofiq qaror qabul qiladi.

Shikoyat (protest)ni ko‘rib chiqish sudyalardan birining ma’ruzasi bilan boshlanadi, u ko‘rilayotgan masalaning mohiyati, shikoyat (protest) vajlari hamda ularga qarshi bildirilgan e’tirozlar mohiyatini bayon qiladi. So‘ngra shikoyat (protest) bergan shaxs eshitiladi. Ham shikoyat, ham protest berilgan taqdirda, birinchi bo‘lib prokuror so‘zga chiqadi. Sud zarurat yuzaga kelsa, tergovchini eshitadi, taqdim etilgan materiallarni tekshiradi. Shundan keyin sud ajrim chiqarish uchun maslahatxonaga kiradi.

Apellyatsiya instansiyasi sudi qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo‘llash yoki qamoqda saqlab turish muddatini uzaytirish to‘g‘risidagi masala bo‘yicha chiqarilgan ajrim ustidan berilgan shikoyat (protest)ni ko‘rib chiqib, o‘zining ajrimi bilan: a) sudyaning ajrimini o‘zgarishsiz, shikoyat yoki protestni qanoatlantirmasdan qoldirishga; b) sudyaning ajrimini bekor qilish va qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo‘llashni rad etish hamda gumon qilinuvchi, ayblanuvchini qamoqdan ozod qilishga; gumon qilinuvchi, ayblanuvchiga nisbatan qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo‘llashga; ayblanuvchiga nisbatan qamoqda saqlab turish muddatini uzaytirishga; ayblanuvchiga nisbatan qamoqda saqlab turish muddatini uzaytirishni rad etishga va, agar qonunda belgilangan qamoqda saqlab turish muddatlari tugagan bo‘lsa, uni qamoqdan ozod etishga haqli.

Sudyaning, shuningdek apellyatsiya instansiyasi sudining ajrimi sud zalida prokurorga ijro uchun, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, himoyachiga - ma’lumot uchun topshiriladi.

Bugungi kunda ko‘p epizodli, murakkab va ishtirokchilar soni katta bo‘lgan ishlarning birmuncha ko‘payganligini inkor etish mumkin emas. Biroq bu holat ham qamoqda saqlashning oxirgi muddatlarini qisqartirishga qarshi sabab vazifasini o‘tay olmaydi. Chunki jinoyat-protsessual qonunchilik jinoyat ishlarini birlashtirish va ajratish institutini nazarda tutadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 332moddasining ikkinchi qismiga ko‘ra, bir yoki bir necha jinoyatni birgalashib sodir etishda ayblanayotgan shaxslarga nisbatan ishni ajratishga, basharti bu ish holatlari bo‘yicha zarur bo‘lib qolsa hamda bunday ajratish surishtiruvning, dastlabki tergovning va sud tomonidan ishni ko‘rib chiqishning to‘liq va xolisona bo‘lishiga ta’sir qilmasa, yo‘l qo‘yiladi. Demak, jinoiy faoliyatning tegishli tartibda isbotlangan ayrim epizodlarini alohida ish yurituviga ajratish va sudga yuborish uchun hech qanday nazariy, qonuniy va boshqa to‘sqinliklar mavjud emas. Kelgusida ajratilgan epizodlar bo‘yicha qamoqda saqlash masalasi hukmning turiga bog‘liq ravishda hal etiladi. Jinoyat qonunchiligida bu muammo bir necha jinoyat sodir etganlik uchun (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 59moddasi) yoki bir necha hukm yuzasidan jazo tayinlash (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 60-moddasi) orqali hal etiladi.

Noqonuniy tarzda ehtiyot chorasi tariqasida qamoqda saqlab turish oqibatida shaxsga yetkazilgan ziyon, basharti keyinchalik unga nisbatan oqlov hukmi chiqarilsa, to‘liq hajmda qoplanadi.

Garov

Jinoyat protsessida garov samarali ehtiyot choralaridan biri sanalib, boshqa huquq sohalarida ham keng qo‘llanilib kelayotgan institut hisoblanadi. Jumladan, fuqaroviy huquqda garov shartnomaviy majburiyatlarning bajarilishini ta’minlashga mo‘ljallangan jiddiy vositalardan biridir. Shartnoma bajarilmagan taqdirda garov narsasi (deyarli barcha hollarda pul mablag‘i yoki qimmatlikka ega bo‘lgan muayyan mulk) talabgorning ixtiyoriga o‘tadi. Ko‘pincha shaxs birovdan, xususan, lombard (garovxona)dan pul qarz olganda yoki birovning mulkini ijaraga, vaqtincha foydalanishga olganda biror qimmatli buyumni garovga beradi. Qarz yoxud buyum kelishilgan muddatda qaytarilsa, garov narsasi ham egasiga qaytariladi, aks holda u kreditorning tasarrufiga o‘tadi (O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 264-289-moddalari).

Fuqaroviy huquqdagi bu ixtiyoriy garovdan farqli o‘laroq, jinoyat huquqida garov tariqasida shaxsni tutqunlikda ushlab turish – og‘ir jinoyatlardan biri hisoblanadi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 245-moddasi). Keyingi yillarda bu xil jinoyatlar terrorchiekstremist jinoiy guruhlar tomonidan o‘zlarining g‘ayriqonuniy, insonparvarlikka zid talablarini qondirish, shu jumladan, yirik miqdorda mablag‘ olish, sheriklarini mahbuslikdan qonunsiz ozod etish, havo kemasidan foydalanish kabi qabih niyatlariga erishish uchun sodir etilmoqda.

Jinoyatchilikka qarshi kurash borasida garov mamlakatimizning ko‘p asrlik huquqiy o‘tmishida qanday mazmun kasb etgani va qanchalik keng qo‘llangani to‘g‘risida aniq ma’lumotlar saqlanmagan.

Rossiya Federatsiyasi, Belarus, Ozarbayjon, Qozog‘iston, Qirg‘iziston,

Tojikiston, Moldova, Estoniya kabi yangi mustaqil davlatlarning amaldagi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksilarida garov instituti ehtiyot choralari sirasiga kiritilgan. O‘zbekiston qonunchiligida garov instituti 1994-yil 22-sentabrda qabul qilingan amaldagi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksidan o‘rin oldi. Garov surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud tomonidan ayblanuvchi va sudlanuvchiga nisbatan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 236-moddasida ko‘rsatilgan maqsadlarda qo‘llanadigan, iqtisodiy xarakterdagi ehtiyot chorasidir. Garov sifatida ayblanuvchi yoki sudlanuvchining o‘zi, ularning qarindoshlari yoki yuridik shaxslar sudning depozit hisob varag‘iga pul mablag‘i yoki qimmatbaho buyumlarni topshirishlari mumkin, shuningdek ko‘chmas mulk ham garov sifatida qabul qilinadi. Uning mazmuni shundaki, ayblanuvchi, sudlanuvchi garovga qo‘yilgan pul yoki boshqa qimmatbaho narsalarni qaytarib olish, ulardan ayrilib qolmaslik uchun tergov va sudda faol ishtirok etishga harakat qiladi.