Мавзу. «Диншунослик фанининг предмети, мақсади ва вазифалари»

Мусулмонларнинг энг кўзга кўринган физик оимларидан бири 1029 йилда вафот этган Хасан ибн Хайсам ёруғликни кашф қилган олим ҳисобланади. У ўзининг илмий тажрибалари орқали кўзнинг вазифасини, кўриш жараёни қандай кечишини ва шу масалага тегишли бошқа маълумотларни кашф қилган.

• Мусулмонларнинг энг кўзга кўринган физик оимларидан бири 1029 йилда вафот этган Хасан ибн Хайсам ёруғликни кашф қилган олим ҳисобланади. У ўзининг илмий тажрибалари орқали кўзнинг вазифасини, кўриш жараёни қандай кечишини ва шу масалага тегишли бошқа маълумотларни кашф қилган.
• Европанинг кўзга кўринган олимларидан Вайтело, Леонарда да Винчи, Рожер Пикон ва Коллерлар Хасан ибн Хайсамнинг илмий кашфиётларидан таъсирланган кишилар ҳисобланади.
• Мусулмонларнинг энг машҳур физик олимларидан яна бири, Абу Райхон Беруний ўзининг аниқ илмий қарашлари орқали турли нарсаларнинг оғирлигини текшириш, ернинг ҳажмини ўлчаш, шафақнинг хусусиятларини, қуёш тутилиши ва бошқа табиий ҳодисаларни ўрганишга муяссар бўлди. Беруний нарсаларнинг зичлигини ўрганиш бўйича ясаган ускуна бу соҳадаги энг биринчи асбоб ҳисобланади. Машҳур олим ва ёзувчи Аббос Маҳмуд Аққоднинг таъкидлашича, Беруний ва Ибн Синонинг ернинг жисмларни тортиши ҳақидаги ва бошқа фикрлари Ньютонга тортиш кучи ҳақидаги қонунни кашф қилишда ёрдам берган.
• Ўн иккинчи асрнинг биринчи ярмида яшаб ўтган Ҳозин ҳам машҳур физик олимлардан бири ҳисобланади. У тарозиларни илмий равишда ўрганган, жисмларни ҳавода, сувда тортишни жорий қилган ва вазнга оид кўплаб илмий тажрибалар ўтказиб, ажойиб натижаларга эришган.
• Ҳозин ёруғликнинг хусусиятларини ҳам ўрганган. У биринчи бўлиб, жисмлар сувга кўмилганда синганга ўхшаб кўринишини илмий равишда тушунтириб берган. Унинг илмий фикр ва тажрибаларидан европалик олимлардан Роберт Гростест ва Рожер Пеконлар кенг фойдаланганлар.

Барча фанлар қатори фалакиёт – астрономия фанидаги кашфиётларга ҳам мусулмонларни ислом таълимоти чорлаган. Самарқанд, Бағдод, Дамашқ, Қоҳира, Фас, Тулайтила, Қуртуба ва бошқа кўплаб шаҳарларда мазкур соҳага хос ўқув юртлари ишлаб турган. Шу билан бирга кўплаб расадхоналар барпо қилинган ва мувафаққиятли илмий изланишлар олиб борган. Масалан, Халифа Маъмуннинг Бағдодда битта, Дамашқда битта расадхонаси бўлган. Халифалар Азиз Биамриллаҳ ва Ҳоким Биамриллаҳлар Қоҳирада биттадан иккита расадхона қурдирганлар. Ватандошимиз Мирзо Улуғбекнинг Самарқанддаги расадхонаси, Хулагухоннинг Мурғонадаги расадхонаси ва бошқалар шулар жумласидандир.

• Барча фанлар қатори фалакиёт – астрономия фанидаги кашфиётларга ҳам мусулмонларни ислом таълимоти чорлаган. Самарқанд, Бағдод, Дамашқ, Қоҳира, Фас, Тулайтила, Қуртуба ва бошқа кўплаб шаҳарларда мазкур соҳага хос ўқув юртлари ишлаб турган. Шу билан бирга кўплаб расадхоналар барпо қилинган ва мувафаққиятли илмий изланишлар олиб борган. Масалан, Халифа Маъмуннинг Бағдодда битта, Дамашқда битта расадхонаси бўлган. Халифалар Азиз Биамриллаҳ ва Ҳоким Биамриллаҳлар Қоҳирада биттадан иккита расадхона қурдирганлар. Ватандошимиз Мирзо Улуғбекнинг Самарқанддаги расадхонаси, Хулагухоннинг Мурғонадаги расадхонаси ва бошқалар шулар жумласидандир.
• Мирзо Улуғбекнинг “Зижи жадиди кўрагоний” асари астрономия фанидаги нодир асардир. Шунингдек, Аҳмад Фарғоний ҳам ернинг думалоқ шаклда эканини кашф қилгани, қуёш тутилишини биринчи марта олдиндан ҳисоблаб чиқиб айтгани бутун дунёда маълум. Аҳмад Фарғоний қуёшнинг ва юлдузларнинг ҳаракат йўналишини аниқ белгилаб, ернинг чизиғи узунлигини биринчи бўлиб, аниқлаган олимдир. У юлдузларнинг ораларидаги масофани ва уларнинг ҳажмини аниқлаб тузган жадвалдан фалакиётшунослар жумладан, европаликлар астрономия фани асосчиси деб юрадиган Коперник ҳам кенг фойдаланган.