Мавзу. «Диншунослик фанининг предмети, мақсади ва вазифалари»

Аҳмад Фарғонийнинг “Жавомиъу илми нужум” асари лотин тилига бир неча бор таржима қилинган.

• Аҳмад Фарғонийнинг “Жавомиъу илми нужум” асари лотин тилига бир неча бор таржима қилинган.
• Абу Райхон Берунийни ёзган китобларидан 45 таси астрономия фанига бағишланганини алоҳида айтиб ўтиш лозим. Америка қитъаси борлигига илмий-назарий ишора қилган олим ҳам Беруний бўлиб, Коперникдан қарийб 500 йил илгари оламнинг маркази ер эмас, қуёшдир, деган илмий хулосани айтган. Шунингдек, ер қуёш атрофида айланишини биринчи бор тасдиқлаган олим ҳам Беруний ҳисобланади.
• Бундан ташқари Мусо ибн Шокир ва унинг уч ўғли Абу Машъар ал-Балхий, Собит ибн Қурра, Насириддин Тусий ва бошқа кўплаб олимлар астрономия фанига ўзларининг самарали меҳнатларини қўшган олимлардан ҳисобланади.

Мовароуннаҳрлик мусулмон олимларидан яна бири Муҳаммад ибн Мусо л-Хоразмий ҳиндий рақамлари асосида ҳамма учун қулай бўлган ҳозирги рақамларни ишлатишни йўлга қўйди. Ал-Хоразмий ёзган китоблар ичида энг машҳурларидан бири “Ал-Жабр вал муқобала” китоби бўлиб, бу ҳозирги алгебра фанига асос бўлиб хизмат қилди.

• Мовароуннаҳрлик мусулмон олимларидан яна бири Муҳаммад ибн Мусо л-Хоразмий ҳиндий рақамлари асосида ҳамма учун қулай бўлган ҳозирги рақамларни ишлатишни йўлга қўйди. Ал-Хоразмий ёзган китоблар ичида энг машҳурларидан бири “Ал-Жабр вал муқобала” китоби бўлиб, бу ҳозирги алгебра фанига асос бўлиб хизмат қилди.
• Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий хисоб усулларини жамлаш, тақсимлаш, кўпайтириш, бўлиш ва каср чиқариш каби математик амалларни баён қилувчи бошқа бир китоби XII асрда испан ва лотин тилларига таржима қилинди.
• Яна бир хоразмлик математик олим Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Юсуф ал-Хоразмий 976 йилда ўзининг “Мафотийҳул улум” номли китобида ҳисоб амалиётларида ўнликларда бўш жой қолса, кичкина доира шаклидаги белги қўйишни таклиф этади ва уни “Сифр” – “хеч нарса” деб номлайди. Бу нарсани кейинчалик фанда “нол” дейилди.

Ислом маънавияти ривожланишида ўз асарлари билан катта ҳисса қўшган уламолар асосан Марказий Осиёдан эди. Ислом тарихида дастлабки мадрасалар Бухоро, Самарқанд, Насаф, Шош, Марғилон шаҳарларида очилган. Бу билим юртларида дунёвий илмлар ҳам ўргатилган. Улар XI асрдан бошлаб етакчи ўқув юртига айланган, XI-XII асрларда Ўрта Осиёнинг барча йирик шаҳарларида мадрасалар бўлган. Бу мадрасаларнинг айримларида тиббиёт, аруз илми, фалсафа, география ва бошқа фанлар ўргатилган.

• Ислом маънавияти ривожланишида ўз асарлари билан катта ҳисса қўшган уламолар асосан Марказий Осиёдан эди. Ислом тарихида дастлабки мадрасалар Бухоро, Самарқанд, Насаф, Шош, Марғилон шаҳарларида очилган. Бу билим юртларида дунёвий илмлар ҳам ўргатилган. Улар XI асрдан бошлаб етакчи ўқув юртига айланган, XI-XII асрларда Ўрта Осиёнинг барча йирик шаҳарларида мадрасалар бўлган. Бу мадрасаларнинг айримларида тиббиёт, аруз илми, фалсафа, география ва бошқа фанлар ўргатилган.
• Ислом динида – “Ислом илмдир”, – “олимнинг ўлими – оламнинг ўлими” ва бошқа ҳадисларда илмга даъват асосий таълимотлардан ҳисобланади.
• Ислом динига оид асарлари билан ном қозонган Абул Қосим Маҳмуд ибн Умар ибн Муҳаммад аз-Замахшарий (1075-1144) «Жоруллох»-«Аллоҳнинг қўшниси», «Бутун дунёсининг устози», «Хоразм фахри» номлари билан улуғланган. У араб тили, адабиёт, география, тафсир, ҳадис ва фикҳга оид 60 дан ортиқ асар яратган. Бизгача 20 га яқини етиб келган. Энг машҳур асари Қуръон тафсирига бағшланган «Ал-Кашшоф ан ҳақоиқ ит-танзийл ва уйун-ил-ақовийл фи вужух ит-тавийл», яна «Ал-Муфассал», «Атвоқу-з-заҳаб», «Мақомат», «Рабиъу-л-аброр ва нусусу-л-ахёр», «Муқаддимату-л-адаб», «Ал-фоиқ фи ғариби-л-ҳадис», «Асосу-л-болоға» кабиларини кўрсатиш мумкин.