Mavzu: Davriy sistema asosiy va yonaki guruhchalar elementlari oddiq moddalari va birikmalarning olinishi, kimyoviy xossalarini ifodalovchi tengglamalar bo‘yicha masalalar echish

2. Davriy qonunning hozirgi zamon ta’rifi va davriy sistemaning ahamiyati davriy sistemaning ahamiyati

Atomlarning tuzilishi haqidagi ta’limot davriy qonunning chuqur fizik ma’nosini ochib berdi. Ilgari atomning asosiy xarakteristikasi atom massasi deyilgan bo‘lsa, hozirgi vaqtda atomning asosiy xarakteristikasi atom massasi emas, balki yadroning musbat zaryadidir. Yadroning zaryadi atomning elektron qobig‘idagi elektronlar sonini, qavatning tuzilishini, shu bilan elementning barcha xossalarini va uning davriy sistemasidagi o‘rnini belgilab beradi. Davriy qonunning hozirgi zamon ta’rifi quyidagicha: kimyoviy elementlarning xossalari, shuningdek, elementlar birikmalarining shakl va xossalari atom yadrolari zaryadining kattaligiga davriy ravishda bog‘liqdir. Qonunning yangi ta’rifi davriy sistemaning to‘g‘riligini tasdiqladi. Masalan, D.I.Mendeleyev davriy sistemani tuzishda: Ar (39.948), K (39,102), Co (58,933), Ni (53,71), Te (127,6), I (126,94) yuqorida yozilgan elementlarning o‘rnini almashtirib qo‘ydi. Bu esa uch joyda elementlarning joylashuvi atom massasining ortib borish tartibiga mos kelmaydi

Atomlarning tuzilishi haqidagi ta’limot bunday chetga chiqishlarni izohlab berdi. Chunki elementlarning xossalari atom massasiga emas, balki yadro musbat zaryadining kattaligiga bog‘liq. K(18) ning yadro zaryadi Ar(19) ning yadro zaryadidan, Ni(28) ning yadro zaryadi Co(27) ning yadro zaryadidan, I(53)ning yadro zaryadi Te(52) ning yadro zaryadidan katta ekan. Shunday qilib, davriy sistemaning kamchiligi yo‘q. D.I.Mendeleyevning davriy qonuni N.D.Zelinskiy aytganidek, „Koinotdagi barcha atomlar o‘zaro bog‘liqligining kashf etilishi“ bo‘ldi. Davriy qonun kashf etilishi bilan kimyoviy ilmiy bashorat qilish mumkin bo‘ldi. Yangi elementlar borligini, bu elementni qaysi elementning birikmalaridan izlash kerakligini, noma’lum elementning birikmalarini oldindan aytishga hamda xossalarini bayon qilishga imkoniyat tug‘ildi. Masalan, D.I.Mendeleyev 1870 yilda 32 raqamli elementni ekasilisiy deb, uning xossalarini, birikmalarini oldindan bayon qildi. Nemis olimi Vinkler 1886 yilda bu elementni kashf etdi va uni o‘z vatani nomi bilan germaniy deb atadi.

A— atom massasi, C— solishtirma issiqlik sig‘imi. Kashf qilinmagan elementlarning xossalarini bu qadar to‘g‘ri bayon qilish davriy sistemaning ahamiyatini ochib beribgina qolmay, balki davriy qonun elementlarining atom massalarini ham aniqlashtirish uchun asos bo‘ldi. Mendeleyev 20 ta elementning atom massalarini to‘g‘riladi. Shundan keyin bu elementlar davriy sistemada o‘z o‘rinlarini egalladilar. Mendeleyevning davriy qonuni va elementlar davriy sistemasidagi o‘rniga qarab bu element haqida juda ko‘p ma’lumotni aniqlashga imkoniyat tug‘ildi. Mendeleyev 491 ta ilmiy ishning muallifi bo‘lib, shundan 40 tasi kimyoga, 106 tasi fizik kimyoga, 99 tasi texnikaga, 99 tasi fizikaga, 36 tasi iqtisodga, 22 tasi geodeziyaga va 29 tasi xalq maorifiga tegishlidir.