|
Mavzu. Davlatlar turlari
Reja:
1. Davlat va «printsipal-agent» muammosi
2. «SHartnomaviy» davlat tushunchasi
3. «Ekspluatatorlik» davlati tushunchasi
4. Davlat xususiyatini baholash usullari va mezonlari
5. Korruptsiya muammosi
6.Korruptsiyaga karshi kurashish dasturi
Davlat va «printsipal-agent» muammosi
Asosiy-agent muammosini kengroq kontekstda ko'rish mumkin. Ijtimoiy shartnoma doirasida agent davlat, vakillar esa jamiyat fuqarolari bo'lib, ular davlatga muayyan qarorlar qabul qilish va qonuniy majburlovni qo'llash huquqini topshiradilar. Shu bilan birga, davlat fuqarolar uchun majburiy bo'lgan qarorlar qabul qiladi va shu bilan printsipial bo'ladi, fuqarolar esa direktorning buyruqlarini bajarish bo'yicha agentga aylanadi.
Shunday qilib, jamiyat a'zosi bir vaqtning o'zida asosiy (davlat) - davlat qonunlari va direktorning (davlatga bergan vakolatlar egasi) qarorlarini bajarishi kerak bo'lgan agent sifatida ishlaydi. Jamiyat ishtirokchilari printsipialning (davlatning) qarorlarini amalga oshirishda o'z manfaatlarini komilning manfaatlariga zarar etkazgan holda (masalan, soliqlarni to'lashdan bo'yin tovlash yoki boshqa qarorlarga rioya qilmaslik orqali) maksimal darajada oshirishga intilishlari mumkin.
Ijtimoiy institutlar tizimida aks ettirilgan mavjud ijtimoiy shartnoma agentlar (jamiyat ishtirokchilari) tomonidan tashqi, ular xulosasida bevosita ishtirok etmagan va shuning uchun o'zlarining foydaliligini cheklovchi sifatida qabul qilinishi mumkin. Demak, davlat jamiyat ishtirokchilarining bir qismini ular uchun nomaqbul qoidalarga rioya qilishga majbur qiladi. Hukumatning soliq-byudjet siyosati sohasidagi har qanday qarori ushbu qarorga qarshi chiqqan ayrim fuqarolar uchun imkoniyatni boy berishiga olib keladi [1].Bunday sharoitlarda davlat tomonidan belgilangan qoidalarga rioya qilish, agar ushbu qoidalarni buzganlik uchun belgilangan jarimalar ularni buzishdan jismoniy shaxslar kutayotgan foydadan oshib ketgan bo'lsa, mumkin bo'ladi.
Prinsip-agent muammosini bu tarzda ko'rib chiqishda davlat bir vaqtning o'zida ham agent, ham printsipal sifatida harakat qiladi. Davlat jamiyat ishtirokchilarining (agentning) mulkiy huquqlarini himoya qilishi shart va shu bilan birga ularni (preditkor) tortib olishi mumkin. Bunday sharoitda davlat agent sifatida faoliyat yuritib, asosiy (jamiyat) hisobidan o'z foydasini maksimal darajada oshirishi va ataylab printsipialning manfaatlariga zarar etkazishi mumkin (jamoat farovonligini oshirish va ijtimoiy adolat tamoyillariga rioya qilish). . Bu davlat tomonidan bunday qarorlarni qabul qilishga ta'sir ko'rsatuvchi shaxslardan renta olish uchun resurslarning samarasiz taqsimlanishiga olib keladigan mulk huquqini o'rnatish qobiliyatida ifodalanadi.
Samarasiz institutlar uzoq vaqt mavjud bo'lishi mumkin. Samarasiz institutlarning barqaror mavjudligi, D.Nortning fikricha, asosiy roli jamiyat a'zolari uchun cheklovlar va imkoniyatlarni shakllantirishdan iborat bo'lgan institutlarning ushbu imkoniyatlardan foydalanish uchun yaratilgan tashkilotlar bilan birlashishi tufayli mumkin. Boshqacha qilib aytganda, mavjud institutsional tizim tomonidan berilgan rag'batlantirish asosida vujudga keladigan va ularning samaradorligi mavjud institutlarga bog'liq bo'lgan institutlarning faoliyat yuritishi uchun muayyan tashkilotlar tuziladi.Bu mavjud cheklovlarni saqlab qolishdan va shuning uchun mavjud rag'batlantirish va institutlarni mustahkamlovchi siyosatni shakllantirishdan manfaatdor bo'lgan bosim guruhlarini yaratishga olib keladi. D. Nort institutlarning boshlang'ich majmuini o'zgartirishga to'sqinlik qiladigan tashkilotlar bilan bunday barqaror birlashishini blokirovkalash effekti deb atagan [3].
Agent davlat sifatida tushunilganda, printsipial-agent muammosini hal qilishning mumkin bo'lgan usuli bu davlat samaradorligini oshirishning institutsional mexanizmlarini izlashdir. Davlat faoliyati samaradorligini oshirishning eng keng tarqalgan usullari - bu hokimiyat tarmoqlariga (qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud) bo'linish, hokimiyat darajalari (federal, mintaqaviy, mahalliy) o'rtasida vakolatlarni taqsimlash, samaraliroq hokimiyatni tanlash. boshqaruv shakli, agar bu ma'lum bir jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi ehtiyojlariga javob bersa (parlament, prezidentlik, aralash respublika). Siyosiy bozorlarda, D. Nortning fikricha, tranzaksiya xarajatlari iqtisodiy bozorlarga qaraganda yuqori, shuning uchun davlat institutining iqtisodiy tahlili siyosiy bitimlar bilan birga keladigan tranzaksiya xarajatlarini qiyosiy baholashni ham nazarda tutadi.
Davlatni fuqarolar bilan davlat apparati o’rtasidagi ijtimoiy shartnoma orqali ta’riflash «printsipal-agent» muammosini oldingi o’ringa suradi. Bu yerda birinchi galda kim «printsipal» va kim «agent» ekanligini aniqlab olish talab etiladi. Javob umuman aniq emas. Fuqaro ham, davlat ham ikki taraflama rol o’ynaydi. Bir tomondan, fuqaro davlatga ayrim funktsiyalarning bajarilishini yuklagan holda uning tarkibini belgilaydi, ya’ni u «printsipal», davlat esa «agent» hisoblanadi. Ikkinchi tomondan, fuqaro «agent» rolida ishtirok etib, shartnomalar bajarilishining kafili sifatida davlatning qarorlariga bo’ysunadi. J.Bьyukenen1 ushbu ikki taraflamalilikni «bo’ysunuvchining paradoksi» deb nomlgan: inson o’zini bir vaqtning o’zida ham davlat boshqaruvining ishtirokchisi – ob’ekti sifatida, ham o’zi tanlamagan xatti-harakat me’yorlariga amal qilishga majbur etiladigan sub’ekt sifatida qabul qiladi. SHunday qilib, «printsipal-agent» muammosi mazkur holatda ikki taraflama xususiyatga ega va uni quyidagi chizma yordamida tasvirlash mumkin:
Шартнома: принципал-индивид, агент-давлат
Давлат
Индивид
Кафолат: принципал- давлат, агент- индивид
Do'stlaringiz bilan baham: |
