Mavzu; Buxoro Samarqand musiqa uslubi haqidagi bilimlarni o’quvchilarga etkazish uslublari

Tadqiqodning ilmiy farazi:
-Buxoro Samarqand musiqa uslubi haqidagi o’quv darsliklariga kiritilgan materiallar mazmuni ilmiy pedagogik taxlil etilib, uni yanada boyitish omillari aniqlansa;
- O’quvchilar tomonidan Buxoro Samarqand musiqa uslubi haqidagi bilimlarni ular egalashi lozim bo’lgan bilim va malakalar mazmuniga mos o’qitishning o’ziga xos samarali tizimi ishlab chiqilsa;
-Musiqa darslarida o’zbek xalq musiqa merosi shu jumladan xar bir maxaliy musiqiy uslublarga oid eng muhim ma’lumotlar ko’zda tutuvchi uslubiy manbalar yoritilsa;
-Buxoro Samarqand musiqa uslubi haqida bilimlarni o’rganish jarayonini samarali kechishga xizmat qiluvchi tavsiyalar ishlab chiqilsa, o’quvchilarni milliy musiqiy madaniyati va estetik tarbiyasini tarbiyalash jarayoni samarali kechadi.
Tadqiqod natijalarining amaliyotga joriy qilinishi.
Dissertatsiyaning asosiy mazmuni “Ta’lim va texnologiya” ilmiy uslubiy maqolalar to’plami (2014-yil,1-soni), magstrantlarning ilmiy-amaliy anjumanlarida (2014, chop ) qilingan ma’ruzalarida va Samarqand ko’p sonida musiqa ta’limi . Muammo va echimlar mavzusida o’tgan seminarlarga amaliyotga joriy etilgan. Tajriba – sinov ishlari Samarqand shaxar 64-sonli, umumta’lim maktablarida o’tkazildi.
Dissertatsiyaning tuzulishi va xajmi: Dissertatsiya kirish, uch bob, 6ta paragraf, umumiy xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan tashkil topgan bo’lib, xajmi saxifadan iborat.

I BOB: Xalq musiqasining maxaliy uslublariga oid bilim va tushunchalarni yosh avlod ta’lim-tarbiyasidagi o’rni va axamiyati .

1.1. O’zbek xalq musiqasining maxaliy uslublari va ulardan ta’lim –tarbiya tizimida foydalanishning nazariy asoslari.

O’zbek xalqining milliy-manaviy qadriyatlarini uning milliy musiqa me’rosi boyliklarimiz tasavur qilib bo’lmaydi.Milliy musiqiy merosga tegishli bo’lgan qo’shiqlar, aytimlar, mavsum-marosim, dehqonchilik, chorvochilik, kasb-hunar, mehnat turlari, turli marosimlar va urf-odatlar bilan bog’liq qo’shiqlarda xalq xayotining o’ziga xos ko’rinishlari, turmush tarsi o’z ifodasini topadi.O’tmishda xalq xayotining barcha bosqichlaridamuayan voxa, o’lkada yashovchi millat elatlarni o’ziga xos turmush tarzi bilan uyg’un xolda musiqa madaniyati xam shakllangan, qaror topgan.Bu o’rinda maxalliy xalqning ishtimoiy madaniy xayotida muxim o’in tutuvchi kasb-korlik, marosimlar, bayramlar, urf-odatlar, ana’nalar va ularni o’ziga xos xususiyatlari aloxida axamiyat kasb etgan. Bular o’z o’rnida ush xudud, vaxada yashovchi xalqning adabiyoti, sana’tida o’zini muayyan ifodasini topib, shakllanib kelgan. Ularni muxim belgilari va xususiyatlari barqarorligi va davomiyligi,ommaviyligi, rivojlanishidagi takroriyligi va uzluksizligidadir.
O’zbek xalqining tarix sinovidan o’tgan bayramlari,marosimlari, urf-odatlari kishilarning o’zaro munosabatlaridagi yaxshi fazilatlarini chinakam xalqchil umuminsoniy qadriyatlarni aks etiradi va ular o’z navbatida xalqning milliy musiqa san’atida o’zining betakror ifodasini topadi.
Biz yashayotgan zamin kishilik tarixi va madaniyatining eng qadimgi maskanlaridan biridir. Afsuski, yaqinlargacha (aniq,ravon,mustaqillikga erishilgunga qadar davrda) boshqa xalqlar qatori o’zbek xalqining milliy madaniyatini xam chuqur va mustaxkam ildizlarga ega ekanligi ilmiy asoslarini o’rniga kamsitilib kelindi. Chunonchi, Samarqand va Buxoro shaxar madaniyati Eron xomoniylari yoki Yunonistonlik ellinlar tomonidan keltirilga g’oyalar ilgari surildi.
Zarafshon voqeasidagi Zamonbobo va Sarazm yodgorliklarining topilishi bu o’lkaning insoniyat eniolit va bironza yodgorliklari shu davrlar xalqlari madaniyati asosida mavjud bo’lganligini isbotlaydi.
Ma’lumki,har qanday madaniyatning tarixi bevosita shu xalqning kelib chiqishi , shakllanishi, uning moddiy xam manaviy, milliy turmush tarzi, ruxiy – psixologik xolatlari bilan bog’liqdir.shu nuqtai nazardan xam o’zbek xalqining og’zaki ana’nada rivojlanib kelgan madaniyati, tarixi shu xalqning paydo bo’lishi tarixi bilan tengdir desak xato qilmagan bo’lamiz.
Xalq musiqa madaniyati, uning paydo bo’lishi, shakllanishi, rivojlanishi xam shunday kechgan. Boshqa xalqlarda bo’lgani kabi o’zbek xalqining musiqa madaniyati xam o’ziga xos milliy oxanglar, nota yozuvi yoki shunga o’xshash belgilar bilan ifodalana boshlanganiga qadar katta tarixiy yo’lni bosib o’tdi. Uning ajoyib ana’alari xozirgi kunda xam o’z badiiy va estetik qiymati va qiyofasini saqlab kelmoqda. Prizidentimiz I.Karimov ta’biri bilan aytganda “… o’zbek xalq musiqasining jaxon manaviy merosida tutgan o’rni benixoya buyuk, bu musiqa ming yillardan beri odamlar ruxini poklab, ularning ruxini yuksaltirib kelmoqda. O’zining nozik jozibasi bilan dunyo madaniyatiga o’ziga oziqa berib, umumbashariy qadriyatlarga munosib xissa qo’shmoqda 1.[ ]
Ma’lumki ana’naviy o’zbek xalq musiqasi asrlar davomida ikki asosiy yo’nalishda
_____________
1.I. Karimov Yuksak manaviyat – yengilmas kuch T.:Manaviyat,2008-yil bet

Folklore va kasbiy ustozona (profisional ) yo’nalishida rivojlanib kelgan. Musiqa sana’tining xar ikala yo’nalishi xam bir-biriga doimiy ravishda bog’liq xolda rivojlanib kelgan.

Folklor og’zaki kasbiy (profesional) musiqa uchun ilxom manbai, xayotbaxsh kuch bo’lib xizmat qilgan bo’lsa, o’z navbatida mumtoz va maqom kuy- qo’shiqlari asosida yuzlab yalla, lapar va boshqa janrlardagi folklor asarlari yaratilgan.
Musiqiy folklor namunalari asosan, odatda ma’lum bir xududda yoki bir-biriga yaqin xududlarda yashovchi kishilarning turmush tarzidagi urf-odatlar, marosimlar, mexnat jarayonlari bilan uzviy bog’liq ravishda yuzaga kelgandir. Shuning uchun ular sekin-astalik bilan o’ziga xos maxaliy uslublar sifatida shakllangan va xozirda o’zbekiston sarxadida ushbu yo’nalishlarni bir-biriga uzviy bog’liqligi va omalashganligi nuqtai-nazaridan to’tda katta guruxga bog’lab tasnif etiladi. Bular:

1. 
   Surxondaryo- Qashqadaryo musiqa uslubi.
   
2. 
   Buxoro -Samarqand musiqa uslubi.
   
3. 
   Xorazm musiqa uslubi.
   
4. 
   Farg’ona –Toshkent musiqa uslubi.
   

Xar bir maxaliy uslub o’z xususiyatlari, ana’nalari va yetakchi musiqiy janrlarga egadir.Bu o’ziga xos xususiyatlar, ijrochilik ana’nalari maskur voxalarda yashovchi kishilar xayotining o’ziga xos tarzi, madaniyati shevasi, kiyinish madaniyati (liboslari), rasm-rusumlari, musiqiy cholg’u sozlari, raqs harakstlari bilan bog’liq bo’lib, ma’lum darajada o’ziga xos ko’rinishi, qiyofasi, xarakter kasp etadi.
Xar bir ana’na kabi musiqiy ana’a xam uzoq davom etgan madaniy taraqqiyot mobaynida shakllangan bo’lib, ular insonlarning turli sharoitlaridagi mexnat jarayoni, muayan bir marosim yoki tadbirni o’tkazishda, bayramlar , to’y- xashamlarda ijro etilib, rivoj topib keladi. Ushbu jihatlarni batafsil urganish natijasida yuqorida ta’kidlab o’tilgan 4 ta mahalliy uslublarni o’ziga xos o’xshash va farqli jihatlari yetakchi janrlar, yo’nalishlari, maktab yaratgan mashhur namoyondalari bilan usib kelayotgan yoshlarni ta’limning ilk bo’g’inlaridan boshlab tanishtirib borish musiqa ta’limi oldiga qo’yilgan vazifilar tarkibiga kiradi.
Shu o’rinda mahalliy musiqiy uslublarni mohiyati va mazmuni ya’ni mustaqil mahalliy uslublar sifatida tariflanishiga qisqacha to’xtalib o’tamiz:
- Malumki, millatimizning eng asosiy o’zligini anglatuvchi ona-tilimiz nafaqat so’z va ohang boyliga, ifodaviy xususiyatlari bilan balki, o’lkamizning turli vohalarida yashovchi yurtdoshlarimizninh o’ziga xos “sheva”larda gapirishlari, turmush tarzlarida esa o’zaro farqli madaniy udumlarni qo’llashlari bilan ham ajralib, ko’zga tashlanib turadi.
Bu xususiyatlar O’zbekistondagi xar bir vohaning boshqa sohalarda bo’lgani kabi musiqa san’ti amalyotida han o’ziga xos tarzda namayon bo’ladi. Musiqa san’atining muayyan vohalardagi bunday o’ziga xoslikni umumiylikda ifodalovshi mahalliy musiqiy uslub deyiladi.
Mahalliy musiqiy uslublarni eng muhum xususiyatlaridan birini o’ziga xos yetakchi janrlari va ijrochilik uslublari, an’analari mavjudligidir. Masalan Farg’ona vodiysida yallachilik, katta ashula, Surxondaryo-Qashqadaryo, Zarafshon vodiylarida esa dostonchilik, beshqarsak kabi qo’shiqchilik bilan bog’liq janrlar keng tarqalgan.

1.