Мавзу: борлиқ фалсафаси

Бизлардан на ному, нишон бўлғуси.
Аввал-ку йўқ эдик, етмовди халал,
Яна бўлмасак ҳам, ҳамон бўлғуси.
Мутафаккирнинг таъкидлашича, моддий борлиқ – мангу жараёндан иборат, у доимо, ҳаракатда, бир ҳолдан иккинчи ҳолга, бир сифатдан иккинчи сифатга ўтишдир, жонсиз табиатдан жонли табиат - ўсимлик, ҳайвонлар вужудга келади, тирик мавжудотлар эса ҳлиб тупроқўа айланади.
Тупроқни топтайди нодон оёғи,
Билмаски, бу жонон юзин тупроқи,
Сарой пештоғини безаган ҳар ғишт
Султон калласию, вазир бармоғи.
Ҳайём фикрича, мавжуд нарсалар албатта емирилади, ҳозиргача йўқ янгилар эса албатта вужудга келади, шунинг учун эскилар емирилади ва йўқлар вужудга келади.
Абдураҳмон Жомий олам ва Оллоҳнинг, Ҳаққнинг бир бутунлигини қуйидаги мисраларда акс эттиради:
Ҳаққни оламдан алоҳида деб ҳисоблама
Зероки, бутун олам Ҳаққда мужассамлангандир.
Олам борлиғи ҳақидаги тасаввурлар ўзбек адабий тилининг асосчиси, буюк ўзбек мутафаккири Алишер Навоий фалсафий таълимотида ҳам ўз аксини топган. Навоийнинг фалсафий дунёқараши ваъдатул-вужуд таълимотига асосланади. Навоий талқинида дунёнинг яратилиши табиий жараёндир; илоҳиёт ўз ҳуснини зуҳур этишга муҳтож эди, бунинг учун унга кўзгу, ойна, керак бўлиб қолди, табиат ана шу кўзгудир, унда Худо ўзининг барча сифатлари билан турли ҳодисаларда жилваланади, кўриниб туради. Аммо илоҳиётнинг табиатда зуҳур этишининг асосий мақсади инсон бўлиб, унинг хайр саховати, муҳаббати ҳам инсонга қаратилгандир. Инсон ҳам ўз навбатида илоҳиётнинг коинотда жилваланишидан ъайратда ва унга мафтун бўлиб туради. Навоий тасаввурида илоҳиёт илк актуаллик сифатида бирлик, абадиятдан иборатдир. Бошқа мавжуд ҳодисаларнинг ҳаммаси кўплик ана шу бирликнинг зоҳир сифатлари, яъни табиат ъодисларидаги кўринишидир:
Бирлик ойинида зотидир онинг,
Лек мингдин кўп сифотидир онинг.
Ул сифот офоқ аро шоеъ бўлуб,
Борча онинг зотига рожиo бўлуб.
Бу хил пантеистик қарашлар илоҳиёт, коинот ва инсонларо муайян бир боғланиш мавжудлиги ҳақидаги тушунчани келтириб чиқаради.