Мавзу: Болалар ва ўсмирлар жисмоний ривожланиш стандартларини ишлаб чиқиш

Жадвал 5.
Тошкент шаҳри мактаб ўқувчиларининг қўл мушак кучи (кг)
Бола 
нинг 
ёши 
Уғил болалар 
Қиз болалар 
Унг қўл 
Чап қўл 
Унг қўл 
Чап қўл 
М 
Б 
М 
б 
М 
б 
М 
б 
8 
16,4 
3,6 
15,5 
3,1 
13,8 
2,5 
12,9 
2,4 
9 
19,6 
3,3 
18,0 
3,4 
15,3 
2,7 
14,6 
2,6 
10 
21,3 
3,4 
19,5 
3,3 
16,3 
3,4 
15,1 
3,1 
11 
26,2 
3,9 
21,5 
3,4 
19,0 
3,6 
17,7 
3,4 
12 
27,0 
5,8 
24,1 
4,2 
21,1 
4,7 
21,1 
4,7 
13 
27,3 
5,3 
24,8 
5,3 
25,1 
5.0 
22,9 
4,1 
14 
32,8 
6,6 
29,0 
6,2 
25,4 
4,8 
3,3 
4,2 
15 
39,0 
9,0 
34,2 
7,5 
27,2 
4,8 
23,8 
4,1 
16 
43,6 
7,4 
38,9 
6,9 
27,8 
4,9 
24,9 
4,9 
17 
47,1 
7,0 
40,6 
5,9 
29,2 
4,8 
26,1 
4,6 
 
Белнинг мушак кучи 
становой динамометр ёрдамида ўлчанади. Бунда 
текширилувчи динамометр платформасида туриб, динамометр ушлагичини 
тортган ҳолда тик туришга ҳаракат қилиши керак. Динамометрнинг дастлабки 
ҳолатида ушлагич тизза баландлигида бўлиши керак. Становой динамометр 
узунлиги текширилувчининг бўйига қараб ўзгартирилади. (14-расм) 
Соматоскопия 
Соматоскопия тадқиқотлари кундузги ёруғлик пайтида, хона ҳарорати 
камида 18-20 даражада иссиқ бўлганда ўтказилади. Соматоскопия жараёнида 
гавда, кўкрак қафасининг, қориннинг, қул ва оёқларнинг шакли, ёғ босиш 
даражаси, мушаклар ва суяк тизимлари ривожининг хусусиятлари аниқланади. 
Соматоскопия усули болалар ва ўсмирларнинг тана тузилиши турини ҳамда 
конституциясини аниқлашга имкон беради. 
Қомат деганда бемалол, эркин турган киши гавдасини кўз олдимизга 
келтирамиз. Қомат бошнинг, елка, кураклар, оёқ-қулларнинг ҳолати, тананинг 
шакли, умуртқа поғонаси эгрилиги, ўткир суяк ўсимталари чизиғининг 
вазиятини ўз ичига олади. 
14–расм. Становой динамометр 

---

Болалар ва ўсмирларда ўсиш ва ривожланиш жараёнида шаклланадиган 
умуртқа поғонаси эгрилиги таянч функциясини бажаради, айниқса жисмоний 
ишни бажариш чоғида катта физиологик ва биомеханик аҳамиятга эга бўлади. 
Умуртқа поғонаси орқа мия учун ҳимоя вазифасини бажаради. Бундан ташқари, 
умуртқаларнинг илиги эритроцитларни ҳосил қилади ва фосфор ҳамда калцийни 
сақлаб туради. Шуни айтиб ўтиш зарурки, умуртқа поғонасининг 
ҳаракатчанлиги унинг турли бўлимларида турличадир. Бўйин қисмида умуртқа 
поғонаси кўпроқ айланма ҳаракат, эгилиш ва ростлаш, ёзиш ҳаракатларини 
қилса, кўкрак қисмида бундай ҳаракат анча чекланган. 
Умуртқа поғонаси дисклари орасидаги тоғай бирикмаларининг ҳолати, 
умуртқа поғонасининг ҳаракатчанлиги учун аҳамиятга молик бўлган муҳим 
омиллардан биридир. Бу дисклар толали тоғайлардан таркиб топган. 
Шуни таъқидлаш керакки, умуртқа поғонасининг эгилувчанлиги ва 
ҳаракатчанлиги бутун кун мобайнида ўзгариб туради. Тунги уйқудан 1,5-2 соат 
ўтгач, умуртқа поғонасининг узунлиги 0,5-1 см кичраяди. Ёш ўтиши билан ҳам 
қискариб боради, аммо бунда тоғай бирикмаларининг кичрайишига, улардаги 
бузилган жараёнлар туфайли юз беради. Организм учун таянч бўлиб хизмат 
қиладиган умуртқа поғонаси 21 ёшгача ривожланади. Чақалоқларда умуртқа 
поғонаси эгрилиги бўлмайди. Бола бошини мустақил ушлай бошлаганида бўйин 
эгрилиги ҳосил бўлади, кейин эса бола ўзи турадиган ва юрадиган бўлганда бел 
эгрилиги бола 3-4 ёшлик бўлганда пайдо бўлади. Бу даврда боланинг умуртқа 
поғонаси катта ёшдаги одамларники каби физиологик эгрилик касб эта 
бошлайди, лекин умуртқанинг ниҳоятда қайишкоқлиги туфайли ҳали жуда ҳам 
мустаҳкам бўлмайди. Болалардаги бундай эгрилик ётган ҳолатда текис бўлиб 
қолади. 7 ёшга борганда бўйин ва кўкрак эгрилиги мустаҳкам бўлиб қолади, 
жинсий етилиш бошланиши билан бел эгрилиги мустаҳкамланади. 14 ёшгача 
умуртқалар ораси тоғай билан тўлиб боради. 14-15 ёшда умуртқа поғонаси 
юзасининг юқори ва пастки қисмида нозик пластинка шаклида суякланиш 
бошланади. 20 ёшларга бориб бу пластинкалар умуртқа билан кўшилиб кетади. 
Болалар ва ўсмирлар қомати ўзига хос ёш хусусиятларига эга. Ўсиш ва 
ривожланиш жараёнида болалар қоматида ўзгаришлар қизларда 11-12 ёшдан 
бошланади. 
Болалар ва ўсмирлар қоматининг қандай бўлиши кўпинча ташқи омиллар 
таъсирига, яъни мактабда ўқитишнинг
 
гигиеник шароитлари, жисмоний 
зўриқиш ва ҳоказоларга боғлиқ бўлади. 
Гавда нормал бўлганда бош ва гавда ўқи вертикал ҳолатда, таянч 
майдонига перпендикуляр бўлади: тос ва тизза суяклари бўғими ростланган, 
умуртқанинг бўйин, кўкрак ва бел эгрилиги шаклланган, елкалар ёзилган ва сал 
тушган, кураклар симметрик бўлиб, чиқиб қолмаган, бел бурчаклари 
симметрик, умуртқанинг ўткир суяк ўсимталари ўртача ҳолатда, қорин бўшлиғи 
текис ёки бир хилда ўртача кўтарилган бўлади. 
Бўйин, кўкрак ва бел қисмларида умуртқа эгрилиги ҳаддан ташқари кўп 
ёки кам бўлса, қомат бузилади. Умуртқа погонаси эгрилигининг бузилиши, 
сколиоз касаллигига олиб келади. 
Ўсмирларнинг суяк-мушак тизимида катта ўзгаришлар юз беради. 12-13 
ёшларда кўкрак қафаси шаклланади, 10-17 ёш оралиғида ўсмирнинг гавдаси 

---

катталарнинг гавда тузилишига ўхшаб қолади. Умуртқанинг мустаҳкамлиги 
ортади, аммо бойлам аппарата ҳали заиф бўлади. 
Гавдани нотўғри тутиш, узоқ вақт бир хил, мажбурий ҳолатда туриш, иш 
жойининг ўқувчи бўйига мос эмаслиги ва бошқалар умуртқа поғонасининг 
қийшайиб қолишига олиб келади. 
Умуртқа поғонасининг патологик ҳолатларида орқа-олди (кифоз, лордоз) 
ёки ён (сколиоз) томонга қийшайишлар кузатилади. Ён томонга қийшайишлар 
умуртқа поғонасининг бир қисмида ёки бутун умуртқа поғона бўйича кетиши 
мумкин. Йўналишига қараб чап ёки ўнг томонлама сколиозлар фарқ қилинади. 
Сколиозда кураклар ва елка асимметрияси, шунингдек мушаклар асимметрияси 
кузатилади. Умуртқа поғонасининг ён томонига қийшайганлигини аниқлаш 
учун Билли-Кирхгофер сколиозометридан фойдаланилади. (15-расм) 
15-расм. Билли-Кирхгофер сколиозометри ёрдамида умуртқа поғона 
қийшайишини аниқлаш. 
Сколиозометр чарм обруч ва унга бириктирилган юкли сантиметрли 
лентадан иборат. Бунда текширилувчи олдинга озгина энгаштирилиб, 
дермографик қалам ёрдамида умуртқа поғонанинг акси чизиб олинади. Шундан 
сўнг у тик туради ва унинг бўйнига (VII бўйин умуртқаси баландлигида 
сколиозометр обручи кийғазилади. Сколиозометр вертикал тушган лентасидан 
текширилувчи умуртқа поғонасининг қийшайганлиги шу тарзда баҳоланади. Бу 
усулдан ташқари 1,5-2 метрли металл ёки ёғоч планка ёрдамида ҳам умуртқа 
поғонасининг ён томонга силжишини аниқлаш мумкин. Бунда планка 
текширилувчининг VII бўйин умуртқасига теккан ҳолда вертикал қўйилади. 
Планкага нисбатан силжишига қараб умуртқа поғонасининг ён томонга 
қийшайганлиги аниқланади. (16-расм) 
1 2
3 
16-расм. Сколиоз турлари: 1-кўкрак; 2-чап тарафлама; 3-S шаклида. 
Умуртқа поғонасининг қийшайиш даражасига қараб I, II ва Ш даражали 
сколиоз, кифоз ва лордоз фарқ қилинади. I даражали қийшайишда функционал 

---

бузилишлар кузатилиб, мушакларнинг фаол зўриқишида қийшайиш тўғри 
бўлиб кетади. II даражали қийшайишда силжишлар мушак зўриқишида 
тўғриланмайди, лекин умуртқа поғонаси ва кўкрак қафасининг кескин 
деформацияси кузатилмайди. Умуртқа поғонаси ва кўкрак қафасининг кескин 
фиксацияланган деформацияси кийшайининшг Ш даражаси деб баҳоланади. 
Қомат
– одамнинг эркин тургандаги ҳолати, умуртқа поғонаси шакли 
туғри ривожланганлиги ва мушаклар тонуси ҳисобига қомат тузилиши турлича 
бўлади. Қоматлар қуйидагича: тўғри, букирсимон, кифотик, лордотик ва 
қийшайган бўлади. Қоматни белгилаш учун кураклар ҳолатига, елка баландлик 
даражасига, бошнинг ҳолатига қараб кузатилади. Текширишлар асбоблар билан 
бўйин ва бел бўғинмалари ва умуртқа узунлигини ўлчаш Ковальков усули 
бўйича олиб борилади. Бунинг учун текширилувчи одатий кўринишда орқа 
томони билан антропометр олдига туради, бунда умуртқа поғонасининг бир 
нуктаси вертикал планкага тегиб туради. (17-расм) 
VII – бўйин умуртқаси билан бел эгрилигининг энг 
чуқур нуқтасигача бўлган масофа чизғич ёрдамида ўлчанади. 
Сўнг умуртқа поғонанинг узунлиги ўлчанади: текширилувчи 
антропометр олдига тананинг ўрта чизиғи планкага параллел 
бўлган ҳолда тик туради. Кўндаланг чизғич ёрдамида 
умуртқа поғонанинг энг баланд нуқтаси ўлчанади (калла 
суягининг энт пастки нуқтаси), сўнг эса думғаза баландлиги 
ўлчанади. Бу икки нуқта орасидаги фарқ умуртқа поғонаси 
узунлигига тенгдир. 
Тўғри турдаги қоматда бўйин ва бел 
эгриликлари, чуқурликлари
, 
катталиклари 
бир-бирига яқин бўлиб, кичик мактаб 
ёшдаги болалар учун 3 – 4 см, ўрта ва 
катта ёшдаги болалар учун 4 – 4,5 смни 
ташкил этади; бунда тана тўғри ушланади, 
бош кўтарилган, елка тўғриланган ва бир 
хил баландликда, қорин тортилган, оёқлар 
тўғриланганлиги кузатилади. (6 - жадвал) 
17-расм. Бўйин (а) ва бел (б) эгрилиги чуқурлигини аниқлаш. 

---

18-расм. Қомат турлари. А – меъёрий, б – букирсимон, в – лордотик, г – 
кифотик, д – ўта тўғри 
Букирсимон қоматда бўйин эгрилиги чуқурлашган, лекин бел эгрилиги 
яссилашган, бош олдинга эгилган, елкалар туширилганлиги кузаталади. (18- 
расм)Лордотик қомат тузилипшда, бўйин эгрилиги камаяди, қорин чиқиб 
қолади, гавданинг юқори қисми орқага тортилиб туриши кузатилади. 
Кифотик қомат тузилишида бел эгрилиги каби бўйин эгрилиги ҳам 
катталашган, елка тушган, бош олдинга эгилган ва қорин қаппайиб қолгани 
кузатилади.Тўғриланган (ўта тўғри) қомат тузилишида бўйин ва бел 
згриликлари текислашган, қорин ичга тортилганлиги кузатилади. 
Кўкрак қафасининг шакли — ўмров суяги, қовурғалар, тўш суягининг 
жойлашишига, тўш ости суяги бурчагининг катталигига, кўндаланг ва бўйлама 
ҳажмининг нисбатига боғликдир. Кўкрак қафаси цилиндрсимон, конуссимон ёки 
ясси шаклда бўлади. Кўкрак қафасининг патологик тузилишларини ҳам кузатиш 
мумкин «этикдўз», «товуқ» кўкрак қафаси ва ҳ.к. (19-расм) 
Цилиндрсимон тузилишдаги кўкрак кафаси юқори ва пастки қисмлари 
бир хил ривожланган, тўш ости суяги бурчаги тўғри чизиққа яқинроқ, пастки 
қовурғалар ўртача эгриликка эга эканлиги билан тавсифланади. 
19-расм. Кўкрак қафаси шакли а-ясси, б-цилиндрсимон, в-конуссимон. 

---