Mavzu. Biznesni tashkil etish va yuritish faniga kirish

2.Tadbirkorlarga xos xususiyatlar quyidagilardan iborat:

1. 
   SHug‘ullanayotgan soha bo‘yicha ilm, bilimga egaligi.
   
2. 
   Tavakkalchilikka asoslangan qarorlar qabul qilish bo‘yicha tashabbuskorlik qobiliyati.
   
3. 
   Iqtisodiy jarayonlarni chuqur fikrlay olish.
   
4. 
   Qonunlarga itoatkorligi.
   
5. 
   Innovatsiyachilikning faolligi.
   
6. 
   Maqsad sari intiluvchanlik.
   
7. 
   Tashkilotchilik.
   
8. 
   Tejamkor bo‘lishi.
   
9. 
   O‘z so‘zining ustidan chiqish.
   
10. 
    Ruhiy poklik va halolligi.
    
11. 
    O‘z jamoasi uchun kurashuvchanlik.
    

Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun quyidagi shart-sharoitlar talab etiladi:

1. 
   Mulk munosabatlarining uyg‘unlashuvi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkiy munosabatlar uch jihat bilan belgilanadi: -
   

• 
  egalik qilish, ya’ni mulk egasi sifatida mulkka to‘la xukumronlik qilish: sotish, ijaraga berish, hadya etish;
  
• 
  foydalanib turish, ya’ni mulk egasining nazorati asosida ma’lum shart va to‘lov evaziga mulkdan vaqtincha foydalanish;
  
• 
  operativ tezkor boshqarishni, yangi mulk egasining nazorati ostida resurslarni taqsimlash va ishlab chiqarishni tashkil etish bo‘yicha mulkni boshqarish huquqini joriy etish.
  

2. 
   Tadbirkorlarga o‘z qobiliyatini to‘la namoyon etish uchun quyidagi iqtisodiy erkinliklarning berilishi.
   

• 
  mahsulot assortimenti turlarini ava ishlab chiqarish usulini tanlash erkinligi;
  
• 
  hamkorlarni mustaqil tanlash;
  
• 
  mablag‘larni qonunga zid bo‘lmagan sohalarga mustaqil sarflash erkinligi va x.k.;
  

2. 
   Bozorning ochiqligi, ya’ni tovarlar, sarmoyalar, ma’lumotlar, ish kuchi, xom-ashyo harakati uchun sun’iy g‘oyalarning yo‘qligi.
   

2. 
   Bozor infratuzilmasining mavjudligi.
   

Bunga quyidagilar kiradi:

• 
  tijorat banklari;
  
• 
  tovar, fond, mehnat, valyuta birjalari;
  
• 
  tijorat tavakkalchiligi va mulk sug‘urtasi;
  
• 
  ma’lumot va reklama manbalari, ommaviy axborot vositalari, aloqa vositalari;
  
• 
  ekspert byurolari, sertifikat markazlari, bojxonalar, soliq nazorati tashkilotlari, arbitrajlar va x.k.
  

5. 
   Tadbirkorlik uchun huquqiy kafolatning mavjudligi, ya’ni tadbirkorlikni himoyalovchi qonunchilikning mavjudligi.
   

1. 
   YAngi korxonalarga kadrlar tayyorlash, kredit olish, soliq to‘lash, tabiiy boyliklardan foydalanish bo‘yicha davlat tomonidan berilgan imtiyozlar va x.k.
   

Tadbirkor nimalarni bilishi va qilishi kerak? U eng avvalo, tadbirkorlik faoliyatini qanday amalga oshirishni, qanday sharoitda amaliy harakat qilishni, tadbirkor oldida uchraydigan to‘siqlarni hal qilish yo‘llarini va qanday yutuqlarga erishishni bilishi kerak. Tadbirkor - ishlab chiqarishni tashkil etishni, xamda mahsulotni sotishni bilishi kerak. U bozor munosabatlari sharoitida yuzaga keladigan aniq sharoitlarni baholashni va to‘g‘ri yo‘l tanlashni bilishi kerak. Xech kim, xech kachon tadbirkorga nima qilishni o‘rgatmaydi va og‘ir paytlarda yordamga kelmaydi. Xar bir tadbirkor faqat o‘z kuchiga, bilimiga va zakovatiga ishonishi va suyanishi lozim.
Biznesni muvaffaqiyatli olib borishga ko‘maklashuvchi tadbirkorlikning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
1. Mulk sohibi bo‘lish. Tadbirkorlar resurslar yoki mahsulotlarning egasi bo‘lishi kerak. Ular o‘z mulkiga tayanib yoki o‘zga mulkini ijaraga olib ishlaydi.
2. Foyda olishga intilish. Tadbirkorning boyishdan iborat iqtisodiy maifaati bo‘lib, unga foyda olish orqali erishiladi.
3. Iqtisodiy erkinlik. Tadbirkor bozorga qarab nimani, qancha, qanday texnologiyada ishlab chiqarishni, yaratilgan tovarni kimga, qachon va necha pulga sotishni, qaysi bank bilan aloqa qilishni, o‘ziga sherik topishni, xullas, har qanday iqtisodiy faoliyatni hech bir toifasiz, o‘z bilganicha amalga oshiradi.
4. Iqtisodiy mas’uliyat. Tadbirkor mas’uliyatni o‘z zimmasiga olib, ko‘rgan foyda-zarariga o‘zi javob beradi.
5. Iqtisodiy tavakkalchilik. Tadbirkor tavakkal qilib, «yo ustidan, yo ostidan» degan qabilida ish tutadi, iqtisodiy xavf-xatarni zimmasiga olib, chuv tushib qolishdan qo‘rqmaydi.

6. 
   Qonun-qoidalarga rioya qilish. Tadbirkor sa’y-harakatlarining o‘z qoidalari bor, ularga itoat qilish ham farz ham qarz hisoblanadi.
   
7. 
   Raqobat ko‘rashida qatnashish. Tadbirkor har doim boshqalar bilan «kim o‘zadi» qoidasiga ko‘ra bellashuvi shart.
   
8. 
   Tadbirkorlik siri. Biznes ishida texnologiya, yangi tovar yaratish, bozor topish, narx belgilash, kontrakt tuzish va boshqalar sir saqlanadi.
   
9. 
   Halollik bilan ish yuritish. Tadbirkorlik halol yo‘l bilan pul topishga asoslanish zarur. qalloblik, g‘irromlik va aldamchilik uning tabiatiga zid. Masalan, Hazrati Muhammad (s.a.v.) odamlarga “halol yo‘l bilan nafaqa topinglar” deb marhamat qilganlar. SHu sababli «halol top» degan qoida tadbirkorlikka ham xos bo‘lgan.
   

O‘zbekiston qonunlariga ko‘ra tovar ishlab chiqaruvchilar iste’molchilarning tovar sifatiga bo‘lgan talabini qondirishi, tovar sifatini kafolatlashi shart. Davlat shu qonunlar ijrosini nazorat qiladi.
«Davlat iste’molchilarning tovar (ish, xizmat) sotib olish va undan foydalanish chog‘idagi huquqlari hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlari himoya qilinishini kafolatlaydi».¹

10. 
    Nufuz (imij)ga ega bo‘lish. Nufuz halq orasida, tadbirkorlar doirasida obro‘-etiborli bo‘lishni bildiradi. Tadbirkor o‘z sha’nini avaylashi, firma nomini e’zozlab, unga dog‘ tushirmasligi, yaxshi nom chiqarishi shart.
    
11. 
    Tadbirkorlikda o‘z-o‘zini boshqarish tartibi bor. Davlat firma ishiga aralashmaydi, balki iqtisodiy siyosati bilan tadbirkorlarga ko‘maklashadi, qonunlar orqali tadbirkorlik uchun sharoit yaratadi. Masalan, O‘zbekiston
    Respublikasining qonunlariga ko‘ra davlat tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlaydi, tadbirkorlar mulkinipg daxlsizligiii ta’minlaydi.
    

Bozor iqtisodiyotining turli mulk shakllariga asoslanishini tadbirkorlikda yaqqol ko‘rish mumkin. Insonga naf keltiruvchi har qanday ne’matlar albatta kimningdir mulki. Faqat hech kimga kerak bo‘lmagan narsaning egasi yo‘q. Bozor iqtisodiyoti kerakli narsani yaratib, uni bozor orqali iste’mol etishga asoslanar ekan, u albatta mulkchilikni talab qiladi.
Mulk moddiy va maishiy boyliklarni qonuniy ravishda va belgilangan tartibda kishilar tomonidai o‘zlashtirish shaklidir.
O‘zlashtirish tartibini mulkiy huquq belgilaydi, u kimning mulkdor bo‘lishi, mulkdan, foydalanish qoidalari, mulkni davlat tomonidan kafolatlash kabilarni belgilab qo‘yadi. O‘zbekistondagi mulk Respublika Konstitutsiyasi va “Mulkchilik to‘g‘risida”gi qonunga binoan boshqariladi.
Tadbirkorlar mulkiy munosabatning sub’ekti, ya’ni ishtirokchisi bo‘ladilar. Ular mulk qilib o‘zlashtiradigan narsalar er, bino, inshoat, asbob-uskunalar, mashina-mexanizmlar, yaratilgan tovarlar, ilmiy g‘oyalar, loyihalar, tovar belgilari va boshqalardan iborat. Bular mulkiy munosabatlarning ob’ektidir. Mulkning uch bosqichi bor:
a) egalik qilish;
b) foydalanish (ishlatish);
v) tasarruf etish.
Ularning yaxlitligi mulkchilikni yaratadi. Tadbirkorlarning mulkiy maqomi ikki yoqlama bo‘lib, birinchidan, ular o‘z mulkiga tayanib ish yuritadilar, ya’ni moddiy resurslar va yaratilgan tovarlar ularning o‘ziniki. Ikkinchidan, ular o‘zgalar mulkini ijaraga olib ham faoliyat yuritadilar, bunda mulkka vaqtinchalik egalik qiladilar va mulkdan foydalanadilar, ammo uni tasarruf etib xo‘jayinlik qila olmaydilar. Baribir, har ikki holda ham yaratilgan tovarlarning egasi tadbirkor bo‘lib qolaveradi. Tadbirkor o‘z mulkidan naf ko‘rishi shart, shundagina uning iqtisodiy manfaati yuzaga chiqadi. Tadbirkor o‘z mulkini ishlatib foyda topadi, o‘z mulkini qimmatiga sotib, daromad ko‘radi, o‘z mulkiga tayanib mehnat qiladi va shu yo‘l bilan pul topadi va, nihoyat, u o‘z mulkini merosga qoldiradi yoki xayr-ehson yo‘lida hadya qiladi. Mulkni qanday ishlatishni tadbirkor o‘zi hal qiladi, ya’ni buning eng maqbul yo‘lini o‘zi tanlab oladi.

1^ Ўзбекистон Республикасининг «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонунидан.