O‘zRFA ilmiy tadqiqot institutlarida olib borilayotgan ilmiy izlanishlar. Gen injeneriyasining dastlabki yutuklari odam uchun foydali mahsuotlari, jumladan, dori moddalarini sintezlab beradigan yangi mikroorganizm formalarini yaratish bilan bog‘liqdir.
Gen injeneriyasi yordamida nukleotidlar tarkibi o‘zgargan DNK molekulasi hosil qilinadi va uni ishlab to‘rgan hujayra genomiga o‘tkaziladi va shu bilan yangi irsiy belgili hujayralar olinadi. Gen injeneriyasi uchta bosqichda olib boriladi:
– kerakli gen ajratish yoki sintez qilish;
– kerakli geni bo‘lgan DNKni kuchiruvchi (vektor) DNKsiga ulash;
–kerakli gen ulangan vektor DNKsini hujayraga yoki organizmga o‘tkazish.
Gen injeneriyasi buyicha mo‘ljallangan maqsadga erishish quyidagi asosiy masalalarning qanday yechilishiga bog‘liq:
– har xil organizmlardan olingan DNK molekulasini mayda bo‘laklarga
(genlarga) ajratish;
– genlar ichidan keraklisini topib, shu genni tashib yuruvchiga (vektorga) birlashtirish;
– DNKsida kerakli gen bo‘lgan vektorni hujayraga kirgizish;
– ko‘pgina hujayralar orasidan ko‘chirib o‘tkazilgan genni olgan retsipient hujayralarni ajratish.
Genetik injeneriya – molekulyar, genetik, biokimyoviy usullarni qo‘llab, maqsadda ko‘zlangan irsiy xususiyatga bo‘lgan genetik tuzilishlarni, ya’ni DNK molekulasini, hujayrani yoki organizmni hosil qilish keyingi 10-15 yillarda qo‘lga kiritgan yutuqlari organizm genotipini, demak genotipik belgilarni ham o‘zgartirish maqsadida genlar bilan turli amallarni bajarishga imkon beruvchi metodlarni ishlab chiqishga olib keldi. Bunday tadqiqotlarning asosiy maqsadi, organizmdan olingan genlarni ikkinchi organizm genomiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘chirib o‘tkazish yo‘li bilan yangi fenotiplar yaratish, genomning irsiy nuqsonlarini tuzatish, ya’ni irsiy kasalliklarga davo qilishdir.
Shunga qaramasdan genni har tomonlama o‘rganib, u haqida aniq ma’lumotlar yaratildi:
har bir gen xromosomaning ma’lum bir joyi (lokus)da joylashadi; gen nukleotidlari ma’lum bir tartibda joylashgan DNK molekulasining bir
qismi, gen tarkibiga kiruvchi nukleotidlarning soni har bir gen uchun har xildir; struktura va funktsional genlar mavjud bo‘lib, struktura genlari ishtirokida ma’lum xossaga ega bo‘lganda sintez qilinsa, funktsional genlar ta’sirida esa struktura genlarining ishi boshqarilib turiladi; gen ichidagi nukleotidlarda qayta ko‘rilish bo‘lishi mumkin;
bitta gen ikki xil holatda uchrashi mumkin, bunday genlari allel genlar
deyiladi; har bir gen ma’lum bir belgining rivojlanishini yuzaga chiqaradi, ya’ni
DNK(gen) -RNK-oksil(ferment)-belgi; genlar irsiy belgilarni o‘zlarida saqlaydilar: bo‘linayotgan hujayralarda genlarning soni doimo ikki marta oshadi va hosil bo‘lgan yangi hujayralar barcha genlar bilan ta’minlanadi; gen tarkibidagi DNK molekulasi tashqi va ichki omillar ta’sirida o‘zgarishi mumkin, lekin bu o‘zgarishlar ma’lum fermentlarning ishtirokida yana oldingi holatiga qaytishi mumkin, ya’ni genda bo‘ladigan o‘zgarishlarning barchasi ham mutatsiyaga aylanavermaydi.
Gen injeneriyasining dastlabki yutuqlari odam uchun foydali mahsuotlari, jumladan, dori moddalarini sintezlab beradigan yangi mikroorganizm formalarini yaratish bilan bog‘liqdir.
Gen injeneriyasi yordamida nukleotidlar tarkibi o‘zgargan DNK molekulasi hosil qilinadi va uni ishlab turgan hujayra genomiga o‘tkaziladi va shu bilan yangi irsiy belgili hujayralar olinadi. Gen injeneriyasi uchta bosqichda olib boriladi:
– kerakli gen ajratish yoki sintez qilish;
– kerakli geni bo‘lgan DNKni ko‘chiruvchi (vektor) DNKsiga ulash;
3–kerakli gen ulangan vektor DNKsini hujayraga yoki organizmga o‘tkazish.
Gen injeneriyasi bo‘yicha mo‘ljallangan maqsadga erishish quyidagi asosiy masalalarning qanday yechilishiga bog‘liq:
– har xil organizmlardan olingan DNK molekulasini mayda bo‘laklarga
(genlarga) ajratish;
– genlar ichidan keraklisini topib, shu genni tashib yuruvchiga (vektorga) birlashtirish;
– DNKsida kerakli gen bo‘lgan vektorni hujayraga kirgizish;
– ko‘pgina hujayralar orasidan ko‘chirib o‘tkazilgan genni olgan retsipient hujayralarni ajratish.
Gen va hujayra injeneriyasi doirasida O‘zRFA qarashli bir qancha ilmiy tekshirish institutlarida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. O‘zRFA Bioorganik kimyo instituti Genomika laboratoriyasida molekulyar gen injeneriyasi doirasida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Odamdagi irsiy kasalliklarning gen va xromosom mutatsiyalarining tashxisi bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Jumladan, ko‘krak bezi saratonida BRCA genlari mutatsiyasi aniqlangan va klinikalarga metodik qo‘llanma sifatida taqdim qilindi. Qandli diabet, fenilketanuriya, Bronxial astma, gipertoniya genetik tahlil qilish bo‘yicha ilmiy izlanishlar amalga oshirilgan. Bronxit, giperurekemiya, Laboratoriyada hozirgi kunda quyidagi yo‘nalishlarda ilmiy izlanishlar olib orilmoqda.
1.Lat yegan to‘qimalar tiklanish jarayonida tirozinkinaz retseptorlari regulyatorlarining o‘rni.
2.Ingibitorlarni qidirish orqali saratonni oldini olish uchun MET onkogenidan nishon sifatida foydalanish.
3. Neytrofinlar olish (tabiiy va rekombinant holda) 4. Tiklanish jarayonlarida neytrofaol omillar ta’siri.
5. Viruslarga qarshi vaksina va zardoblar yangi avlodini yaratishga nazariy yondoshish.
Oshqozon saratoniga moyilliklarini va H.pyloribakteriyasining patogenligiga sabab bo‘luvchi genlari bo‘yicha genotiplandi va ushbu bakteriyani antibiotikka chidamliligi o‘rganilmoqda. Jinsiy va autosom xromosomalarni o‘ziga xos uchastkalariga (lokuslari) qarab xromosomalarni va jinsni erta aniqlash bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Adrenagenital sindromiga sabab bo‘luvchi CYP21A2 genining mutatsiyalari aniqlanmoqda.
Nazorat savollari: Biologiya fanining gumanizasiyasi deganda nimani tushunasiz?
Biologiya fanining ekologolizasiyasi deganda nimani tushunasiz?
O‘zbekistonda g‘o‘zaning qanday formalari yaratildi?
O‘zbekistonda biologiyaning qaysi sohalari taraqqiy etgan?
O‘zbekistonda biofizika maktabining asoschisi kim?
O‘zbekistonda genetika maktabining asoschisi kim?
O‘zbekiston olimlari va ular asos solgan maktablarning faoliyatini izohlang.
