Mavzu: baliqlarning bioekologik xususiyatlari I kirish betlar II asosiy qism 6-24 betlar

Seldsimonar: 
asosan dengiz baliqlari kiradi, ular ikra tashlash uchun juda 
katta gala bo’lib, dengiz qiroqlariga keladi, ba’zi seledlar esa ikra tashlash uchun 
daryolarga kiradi. Seldsimon baliqlarni 160 turi ma’lum. Seldsimonlar suyakdor 
baliqlar ichida ovlash bo’yicha dunyoda birinchi o’rinda turadi ya’ni dunyoda 
tutiladigan baliqlarni 37 % ini yoki 60 mln stentnerni tashkil etadi. Vakillari : 
shimol seldi (shimoliy muz okeanida) beshenka (Kasbiy dengizida) puzonok, uzoq 
sharq sardinkasi, kilkalardir.
Losossimonlar: 
Orqasida normal elka suzgich qanoti bilan dum suzgich 
qanoti o’rtasida teri qatlamidan iborat bo’lgan skeletsiz kichikroq “yoli” suzgich 
qanoti borligi bilan xarakterlanadi. Bu baliqlarga chuchuk suv baliqlari yoki 
o’tkinchi baliqlar kiradi. Vakillari: syomga, forel, keta, garbusha va boshqalar. 

---

23 
Butun dunyo bo’yicha har yili 10 mln stentner lososimon baliq tutiladi, buning 
ko’p qismini uzoq sharq lososlari tashkil etadi. 
Treskasimonlar:
Bu turkumning vakillari nuqul dengiz hayvoni bo’lib 
butun dunyoda ovlanadigan baliqlarning 14%ini tashkil qiladi. Bulardan treska 
selddan keyin dunyoda 2 chi o’rinda turadi. Jigaridan shifobaxsh baliq yoi olinadi. 
Vakillari treska, piksha, novaga va nalim balii (chuchuk suv balii) 
Karpsimonlar: 
bizdagi chuchuk suvda yashaydigan baliqlarning ko’p 
qismini tashkil etadi va ozida tishlari bo’lmasligi bilan ajralib turadi.
Vakillari: 
vobla, leshch, sazan, karp va boshqalar kiradi.
 
Hozirgi zamondagi baliqlarning bu turkumiga faqat bitta latimeriya urui 
kiradi. Shu kunga qadar bor-yo’i 30 ta tutilgan xolos. Birinchisi 1938 y. Hind 
okeanida tutilgan. Bo’yi 1,3-1,6 m, oirligi 35-60 kg boradi.
Bu kenja sinfga hozirgi zamondagi baliqlarning uchta vakili kiradi. Ular 
chuchuk suvlarda kam harakat qilib yashaydi suvda faqat erigan kislorod bilan 
emas balki atmosfera havosidan o’pkasi bilan ham nafas oladi.
 
Bunga hozirgi zamondagi bitta oila kirib u ham faqat Avstraliya uchraydi va 
Avstraliya shox tishi yoki sterotod nomi bilan yuritiladi. Bu biliqda 1 ta o’pka 
bo’ladi. Bo’yi 1 m, oirligi 10 kg gacha boradi. Botqoqda suv iflos joylarda 
yashaydi. Bunga ikita lipidosiren va protopterus prototererus ekvatorial Afrika, 
Lipidosiren. Hayotining ko’p qismini dengizda o’tkazadi, bu erda oziqlanadi, lekin 
o’rchish uchun chuchuk suvga o’tadi (chunki sho’r suvda ikrasi ivib qoladi) bunga 
selbdsimonlar, losossimonlar, osyotrsimonlar kiradi. Ekvatorial Amerikada 
yashaydi. Bo’yi 1-2 m keladi. Hayvonot dunyosining rivojlanishi 
,evolutsiyasi ,uy hayvonlarining kelib chiqishini ochib berishi chorvachilikni 
seleksiya ishlari uchun asoso bo’ladi. Hayvonlar ustida olib borilgan kuzatishlar va 
tajribalar organizmdagi biologic jarayonlarni ta’sir etish orqali uning faoliyatini 
boshqarish yo’llarini ishlab chiqishiga imkon beradi .Hayvonlar hayotini o’rganish 
organic dunyodagi ekologik bog’lanishni tushunib olish hamda zararkunanda 

---

24 
hayvonlarga qarshi biologic kurash metodlarini yaratish ; baliqchilik va 
chorvachilikni rivojlantirish ; ovlanadigan , noyob hayvonlarni saqlab qolish va 
ko’paytirish muhim ahamiyatga ega. 
Parazit va zararkunanda hayvonlarni o’rganish ular tarqalishining oldini 
olish va qarshi kurash choralarini ishlab chiqish uchun asos bo’ladi .Tuproq 
hayvonlarini tushunib olishga va tuproq unumdorligini oshirish usullarini ishlab 
chiqishga yordam beradi. 
Zamonaviy zoologiyada organizmlarning bir-biri bilan tashqi muhit bilan 
o’zaro ta’sirini o’rganadigan ekologik tadqiqotlarga tobora ko’proq e’tibor 
berilmoqda. Populyatsiyaning shakllanishi ,tarkibi va dinamikasini o’rganish 
ekologik tadqiqotlarning vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu muommo esa, o’z 
navbatida , tur hosil bo’lishi vat ur sturukturasi masalasida bilan bevosita 
bog’langan. Biostenozlar va ularning barqaroroligini o’rganish ham ekologiyaning 
eng muhium yo’nalishi hisoblanadi .
 
Hozirgi paytda hayvonot dunyosi 2 mln. ga yaqin turga ega. Bunday 
aniqlangan hayvon turlari 20 dan ortiq tipga kiritilgan. Shulardan qishloq xo`jalik 
oliygohlarida qo`yidagi tiplarni o`rganish muhim hisoblanadi:
Eng sodda hayvonlar – Protozoa 
Bulutlar – Spongia 
Kovakichlilar – Coelentrata 
Yassi yoki parenximali chuvalchanglar – Plathelminthes 
Birlamchi tana bo`shliqli yoki yumaloq chuvalchanglar – Nemathelminthes 
Ikkilamchi tana bo`shliqli yoki xalqali chuvalchanglar – Annelides 
Yumshoq tanlilar yoki mollyuskalar – Mollusca 

---

25 
Bo`g`imoyoqlilar – Arthrapoda 
Ignaterililar – Echinodermata 
Xordalilar – Shordata. 
Shulardan eng sodda hayvonlar tipi bir hujayrali, qolgan barcha hayvonlar 
tiplari esa ko`p hujayrali organizmlarni tashkil qiladi. 
Ko`p hujayrali organizmlar o`z navbatida tuban va yuqori darajada taraqqiy 
etgan guruhlarga ajratilgan. Tuban darajada rivojlangan ko`p xujayralilarga 
bulutlar va kovakichlilar tiplari mansub bo`lib, ular ikki qavatli, to`qima va 
organlarga ega bo`lmagan, maxsus vazifalarni bajaruvchi hujayralar guruhlaridan 
tashkil topgan organizmlardir. Yassi chuvalchanglar tipidan boshlab o`rganiladigan 
barcha ko`p hujayralilar uch qavatli, maxsus to`qima va organlarga yoki organlar 
tizimiga ega bo`lgan organizmlardir. 
Zoologiya fani rivojlana borib, endilikda uning maxsus qismlarini 
o`rganuvchi mustaqil fanlar paydo bo`lgan. Jumladan, eng sodda hayvonlar tipini 
o`rganuvchi 
zoologiyaning 
maxsus 
qismi- 
protozoologiya, 
barcha 
chuvalchanglarni o`rganuvchi zoologiyaning maxsus qismi-gelmintologiya, 
yumshoq tanlilarni o`rganuvchi qismi- malakologiya, o`rgimchaksimonlarni 
o`rganuvchi qismi- araxnologiya, kanalar turkumini o`rganuvchi qismi - 
akarologiya, 
hasharotlar 
sinfini 
o`rganuvchi 
qismi-entomologiya, 
urgimchaksimonlar 
va 
hasharotlarni 
qo`shib 
o`rganuvchi 
qismi- 
araxnoentomologiya, baliqlarni o`rganuvchi qismi- ixtiologiya, qushlarni 
o`rganuvchi qismi- ornitologiya, sut emizuvchilarni o`rganuvchi qismi- 
mammologiya yoki teriologiya deb yuritiladi. Hozirgi paytda yuqorida ko`rsatilgan 
fanlar bo`yicha maxsus mutaxassislar yetishib chiqqan. 
Kеyingi payitlarda suv, xavo, tuproo` ifloslanib kеtdi, ular hsimliklar, 
xayvonlar, odam xayotiga xam xavf tudirmoo`da. Insonlarni faoliyati biosfеra 

---

26 
hzgarishiga tеzlik bilan taosir etmoo`da. Shunga khra tabiat muxofazasi bosh 
masala bhlib o`olib, tabiatdagi xar bir turning biotik va abiotik aloo`alari ustida 
kuzatishlar olib borish, undagi sabab va oo`ibatlarni anio`lash kеrak bhlib o`oldi, 
buni ekologiya fanisiz xalo` o`ilib bhlmaydi. Bular ekologik muammolar 
xisoblanib mintao`aviy (global), maxalliy (lokal) guruxlariga ajiraladi. 
«Atmosfеraning dimio`ishi» xodisasi, azon o`avatining siyraklashishi, chuchuk 
suv muammosi, pеstitsidlardan foydalanish muammosi, foydali hsimlik va xayvon 
turlarini sao`lab o`olish va uni davlat muxofazasiga olish, o`hrio`xonalar, 
zakazniklar, milliy bolar, botanika bolarini tashkil o`ilish kabilan global 
muammolarga kiradi. Muayan mintao`ada xavo va suvni ifloslanishi, tuproo`ning 
erroziyasi, yaylovlarni ishdan chio`ishi, hrmonlarni kеsish mintao`aviy (rеgional) 
muammolardir. Masalan: orol va orol oldi ekologiyasidir. 
Ayni vaqtda hayvonlarning 2mln dan ortiq fanga ma’lum bo’lsa shundan 1,5 
mln dan ko’prog’ini umurtqasiz hayvonlar tashkil etadi. 
Umurtqasiz hayvonlar eng qadimiy hayvonlar bo’lib, turli xil muhit 
sharoitlarda yashashga muvofiqlashgan, suvda, tuproq va loylar orasida, er yuzida, 
havoda uchraydi, shuiningdek boshqa tirik organizimlar (simbioz, parazit) ichida 
yashaydi. 
Umurtqasiz hayvonlarni tabiat va inson hayotidagi ahamiyati nihoyatda turli-
tumandir. 
1. Tabiyatda modda almashinuvida - (tutli xil umurtqasizlar o’simliklar bilan 
oziqlanib ularni mineral moddalarga aylantiradi (tuproq hosil bo’lishi, o’likxo’r 
hayvonlar maydalaydi, ya’ni geterotrof organizimlar organik moddalar bilan 
oziqlanadi). Tabiatdagi oziqa zanjiri - bu organik moddalar harakati demakdir. 
2. Er yuzida okeanlarning cho’kindi sathi umurtqasiz hayvonlarning 
qoldiqlaridan hosil bo’lgan foraminaferalarning (29% yoki 128,5 mln kv. km. 
nurlilar - 3,4% marjon nolinlar - 3%) bulutlar, ninatanlilar, molyuskalar. Shunday 

---

27 
qilib, okeanlarning 36% yoki yer qoplamining 25% umurtqasiz hayvonlarnning 
qoldiqlaridan tashkil topgan. Marjon poliplardan riflar hosil bo’lgan. Avstraliya 
qit’asi yonida 2300 km uzunlikdagi hajmi 51 ming kv. km orollar sistemasi bunga 
misoldir. 
3. Yer qatlamlarining yoshini aniqlashda, yer osti qazilma boyliklarini 
topishda umurtqasiz hayvonlarning qoldiqlari hal qiluvchi ma’lumotlarni beradi: 
foraminaferalar, qisqichbaqasimonlarning chiganoqlari, bulutlar, marjon poliplar 
va boshqalarning qoldiqlari neft va ko’mirlar topishda edifikator vazifasini o’taydi. 
Tabiatdagi gulli o’simliklarning (yopiq urug’lilar) 80 % asosan hashoratlar 
yordamida changlanadi (arilar, ikki qanotlilar, kanalar qo’ng’izlar va boshqalar). 
Umirtqasiz hayvonlar inson uchun xizmat qiladi:
a) Odamlar oziq-ovqat sifatida turli - tuman qisqichbaqasimonlar, 
mollyuskalar ninatanlilar, yomgir chuvalvchangi har yili (M: 1963 yilda) 66 mln 
tonna (umumiy oziqlanadigan baliqlarning 10%) ovlanadi. Asalaridan asal olinadi. 
b) Bezaklar tayyorlanadi: marvaridlar-brilliantlar, sadaflar boshqalar shular 
jumlasidandir. 
v) Kiyim - kechak sifatida foydalaniladi. Bundan 5000 yil oldin ipak 
qurtidan pilla ishlab chiqarish (Xitoyda) yo’lga qo’yilgan. 
d) Dori - darmon sifatida umurtqasiz hayvonlar zaharidan foydanilmoqda: 
chayon, arilar, qoraqurt zahari. 
e) Lak - buyoqlar olinadi: ba’zi mollyuskalar va hashoratlardan qimmatbaxo 
buyumlar olinadi. 
f) Xalq medisinasida foydalanish: medisina zulugi, arilarga chaqirtirib 
immunitet hosil qilish va boshqalar. 
k) Qisjloq xo’jaligi zararkunandalari va parazit organizimlarga qarshi 
kurashish, ularning tabiiy kushandalaridan foydalanish. Masalan: trixogramma, 
oltinko’z, yaydoqchilar va boshqalar (bular biolaboratoriyalarda kupaytiriladi). 
4. Umirtqasiz hayvonlar ilmiy tekshirish va o’quv mashg’ulotlari uchun 
muhim ob’ekt sifatida xizmat qiladi (drozofilla pashshasi va boshqalar). 

---

28 
5. Yangi texnikaviy asbob-uskunalar yaratishda muhim o’rin tutadi. Bionika 
fanining yutuqlaridan foydalanish. 
Umirtqasiz hayvonlarning ko’pchiligi qishloq xo’jaligi ekinlari va 
o’rmonlarning eng xavfli zararkunandalari hisoblanadi. Er yuzida hosildorlikning 
20% gacha yo’q bo’lishiga sabab bo’ladi. 
Zoologiya fanining vazifalari: Umurtqasiz hayvonlarning 150 mingdan 
ortiq turi parazitlar va kasallik tarqatuvchilar bo’lib, odam, hayvon va o’simliklar 
uchun eng xavfli kasaliklarni keltirib charadi. Masalan: dizenteriya amyobasi 
lekshmannoz, pashshaxo’rda, bezgak, kanalar va qon so’rar hashoratlar. Bu zararli 
vakillariga qarshi biologik kurash tadbirlarini ilmiy ishlab - chiqarish zoologiya 
fani vazifalaridan biridir. 
Tiriklikning tub mohiyatlaridan biri xar bir organizmga xos bo`lgan irsiy 
xususiyatlarning uning avlodlariga o`tishi bilan shu organizmlarga xos 
xususiyatlarning saqlanishdan iboratdir. Bu tiriklik mavjudot tarkibiy qismining 
o`z-o`zidan hosil bo`lishini ta'minlovchi jarayonlar tufayli nuklеin kislotalar 
faoliyatlari asosida ro`y bеradi. Tirik mavjudotlarga o`zgacha bеlgilarning paydo 
bo`lishi, ya'ni o`zgaruvchanlik xosdir. Bu jarayon ham irsiyat moddasi - nuklеin 
kislotalardagi o`zgarish natijasida sodir bo`ladi. Yuqorida bayon etilgan 
tiriklikning barcha bеlgi va xususiyatlari qatorida sharoitga moslashish, o`z-o`zini 
boshqarish, hosil qilish hamda ichki muhit sharoitining barcha ko`rsatkichlarni 
tur`un holatda saqlash ya'ni organizm gomеostazini bеlgilab bеrish kabi murakkab 
jarayonlar majmui xar bir tirik mavjudot uchun xos bo`lgan bеlgilarning 
zamonaviy tushunchasi hisoblanadi.
Kurrai zamindagi turli-tuman o`simlik va hayvonot dunyosi shundaygina 
tarqalib qolmay, balki uning tarqalishini o`zaro uzviy bo`lanish hosil qilgan yagona 
hamkor sistеma bunyod etadi. Bu sistеma yaratuvchilar, istе'molchilar, organik 
moddalarni parchalovchilar hamda muhitning qisman tirik bo`lmagan tarkibiy 
qismlarini o`z ichiga oladi. Tarkibiy qismlar orasidagi munosabat va shu jarayonda 

---

29 
insonning o`rni muhim ahamiyatga egadir. Munosabatlararo jarayondan inson 
o`ziga naf chiqarish bilan mavjudotlar va atrof-muhit o`rtasidagi mutanosiblik 
aloqasining 
buzilmasligi 
ekologiyaning 
dolzarb 
masalasi 
tarzida 
o`rganiladi.Bundan tashqari
 
hayvonot olamining taraqqiyot qonunlarini bilgan 
holda himoya qilish (Qizil kitob), foydalilarini kupaytirish, eng zararlilarini nisbiy 
cheklash, yangi-yangi zotlatini yaratish kabilardan iborat Hayvonot dunyosining 
tuzilishi, embrion taraqqiyoti, evolyusion rivojlanish tarixi va boshqa 
hususiyatlarning har tomonlama о‘rganilishi va ilgari noma’lum sistema 
guruhlarga mansub bо‘lgan hayvonlarning topilishi yuqorida bayon etilgan 6 ta 
sistema birligidan tashqari tabiatda bir qancha yirik guruhlar borligi imkoniyatini 
berdi. Hozirgi paytda hayvonot dunyosi 23 ta tip 71 sinfga bо‘linadi.