Mavzu: Antropogen omilning biosfera evolyutsiyasiga ta’siri

Biotik omillar
Barcha tirik organizmlar singari o`simliklar ham o`zi yashayotgan muhitdagi mikroorganizmlar, hayvonlar va boshqa tur o`simliklar bilan doimiy ravishda aloqada bo`lib hayot kechiradi. Tabiatdagi nafaqat alohida bir tur, balki o`simliklar qoplamini tashkil etadigan o`simliklar guruhi tuproqdagi mikroorganizmlar bilan, hayvonot dunyosi bilan, o`zaro bir-birlari bilan, umuman muhit bilan chambarchas aloqada bo`ladi. Biotik omillarni quyidagi guruhlarga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiq deb o`ylaymiz:
a) o`simliklarning o`simliklarga o`zaro ta`siri;
b) hayvonot dunyosining o`simliklarga ta`siri;
d) mikroorganizmlarning o`simliklarga ta`siri;
e) yuqoridagi har uchala guruh organizmlarning o`zaro ta`siri.
O`simliklarning o`simliklarga o`zaro ta`siri fitogen ta`sir deb ham ataladi. Fitotsenozdagi o`simliklarning har bir turi yashash uchun kurashadi. Yashab qolish uchun, naslini saqlab qolish uchun ko`plab urug` va mevalar, spora hosil qiladi. Ba`zi turlar har qanday sharoitda vegetativ ko`payadi. Jamoadagi yuksak o`simliklarga mikroorganizmlar ham, tuban o`simliklar ham ta`sir ko`rsatadi. Shuning uchun ham har bir tur o`z naslini saqlab qolish uchun urug` va sporalarni turli xil usullar, shamol, suv, hayvonlar orqali tarqatishga moslashgan bo`ladi. O`simliklar qoplamidagi turlar birga yashash jarayonida bir-birlarini turli omillardan siqib qo`yishi mumkin. Misol uchun baland bo`yli, bargi ko`p bo`lgan turlar boshqa turlarni quyosh nuridan, issiqlik manbaidan, ildizi ko`p tarmokdangan turlar tuproq tarkibidagi mineral moddalarni ko`plab o`zlashtirib, boshqa turlarni oziq moddalardan bebahra qoldiradi.
O`simliklar qoplamidagi turlar bir-birlariga bevosita va bilvosita ta`sir ko`rsatadi. Parazitizm, simbioz holat, o`simliklarning boshqasiga mexanik ta`siri, jamoadagi turlarning bir-birini siqib chiqarishi, liana va epifitlik hodisalari bevosita ta`sirga misol bo`la oladi.
Jamoadagi o`simliklarning o`simliklarga tuproq, iqlim, hayvon va mikroorganizmlar orqali bo`ladigan ta`siri bilvosita ta`sir deb ataladi.
Hayvonlarning o`simliklarga ta`sirini zoogen omillar deb yuritiladi. Fitotsenozga hayvonlar turli xil ta`sir etadi. Jamoadagi ba`zi turlarning changlanishida hasharotlar, urug`larning tarqalishida qushlar, hayvonlar ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Ba`zi tur kemiruvchilar o`simliklarning jamoada kamayib, ba`zan yo`q bo`lib ketishiga ham olib keladi. Ular ko`plab ildiz tuganakli lola, boychechak, chuchmoma, gulsafsar kabi turlarning piyoz ildizini qish faslida ko`plab yeb nobud qiladi.
O`simliklar qoplamiga hayvonot dunyosi tuproq tarkibini turli xil yo`llar bilan ishlash orqali ta`sir ko`rsatadi. Tuproqning unumdorlishni oshirishda chuvalchanglarning xizmatini hammamiz yaxshi bilamiz. O`rta Osiyo cho`llaridagi qumsichqonlarning tuproq tarkibiga ko`rsatgan ta`siri o`simliklar qoplamiga katta zarar yetkazadi. Tuproqni kovlash, uyalar hosil qilish nami kam bo`lgan tuproq namligini yanada kamaytiradi. Cho`l o`simliklarining qurib qolishiga olib keladi. Bunday holni saksovulzorlarda saksovul ildizi bilan qisman bo`lsada oziqlanuvchi kemiruvchilarning ko`rsatgan zararidan ham bilish mumkin. Ildizi zararlangan saksovullar ko`plab nobud bo`ladi.
Umuman, o`simliklar qoplamining hayvonlar ta`sirida payhonlanishi ham ijobiy, ham salbiy ko`rinishda bo`ladi. Ijobiy ta`siri shuki, po`sti qalin mevalarni yanchib urug`larni tashqariga chiqaradi, urug`ni tuproqqa kiritadi, chirindilarni aralashtiradi. Kurtaklari, ayniqsa, yerning ustki qismida joylashgan o`simliklarning payhonlash, kurtagini yanchish, yosh novda va poyalarni sindirish, hali pishib yetilmagan urug` va mevalarni tushirib tashlash eng katta salbiy ta`sir turlaridan bo`ladi.