mavzu: Antik davrda ilmiy tafakkurning paydo bо’lishi va shakllanishi mashg’ulot Reja

-
о’n 
ming yillar muqaddam odamlar har Xil hayvonlarni xonakilashtirishni 
boshlaganlar. Chunki ular gо’sht va boshqa oziq.
-
ovqatlarga, kiyim
-
kechak uchun 
jun va teriga, yuk tashish va keyinchalik xaydash uchun ish xayvoniga muxtoj 
edilar. Shunisi diqqatga sazovorki, yuqori madaniyat yaratgan keyingi avlodlar 
ibtidoiy odamlar xonakilashtirgan ot, qoramol, qо’y, echki, tuya, tovuq, kurka kabi 
uy xayvon
-
parrandalaridan boshqa birorta xayvonni xonakilashtirmaganlar. Chorva 
mollarining о’sishi, dehqonchilikda yer va hosil о’lchash zaruriyati ibtidoiy 
davrdan boshlab hisoblash, o’zunlik va og’irlik о’lchovi kabi tushunchalarni paydo 
qilgan edi. 
Faqat о’tkir ko’zatuvchilik va tabiat bilan yaqindan tanishish natijasida 
ibtidoiy odamlar yovvoyi holda о’sayotgan don va poliz ekinlarini, meva 
daraxtlarini sun’iy о’stirish imkoniyatiga ega bо’ldilar. Masalan, melaneziyaliklar 
о’n Xil non daraxtini, 52 ta banan tо’rini ustirishni bilganlar. 
Amerikadagi qabilalar esa о’n bir xil mais (makka) tо’rini parvarish 
qilganlar. Hozirgi davrda ekiladigan boshoqli ekinlardan bug’doy, tariq, arpa va 
sholi eng qadimdan (neolit davridan) va juda kо’p joyda parvarish qilina boshlagan 
о’simliklardir. 
Shunday qilib, hozirgi davrda insoniyat iste’mol qilayotgan va xо’jalikda 
foydalanilayotgan madaniy о’simliklarning deyarli hammasi qadimgi zamonlarda 
turli mamlakatlarda turli qabila va elatlar tomonidan mahalliy yovvoyi turlaridan 

---

yetishtirilgan. Behisob yovvoyi о’simliklar orasidan inson uchun foydali turlarini 
tanlab olish, ularni parvarish qilish usullarini uylab topish va zararli о’tlardan 
qо’riklash uchun o’zoq vaqt davomida ibtidoiy odamlar qancha sabot
-
matonat va 
mehnat sarf qilganlar. 
Ibtidoiy kashfiyotlarning eng muhim ahamiyati shundaki, inson kо’p asrlik 
ishlab chiqarish tajribasi va ibtidoiy bilimlar asosida tevarak
-
atrofni va о’z tabiatini 
tо’gri obyektiv idrok qila boshlagan, ratsionalistik (ijobiy) bilimlar ibtidoiy 
odamlarning ongiga dastlabki ijobiy tо’g’ri tushunchalarning singishida muhim 
zamin bо’lgan. Kishilar о’z bilimlarini tajribada tekshirib, har gal asta
-
sekin tabiat 
tо’g’risida ancha aniq va obyektiv ma’lumotlarga ega bо’lib borganlar. 
Buyuk demokrat A.I.Gersenning obrazli iborasi bilan aytganda, «Yozilgan 
narsani bolta bilan kesib bо’lmaganday, tajriba orqali olingan bilimni olov bilan 
kuydirib bо’lmaydi». 
Ibtidoiy jamiyatda dastlabki ilmiy bilimlar inson ongini chо’lg’ab olgan 
xurofiy tuman ichidan kurtak otib chiqishga doimo intilib kelgan. Yuqorida qayd 
qilganimizdek, ba’zi ibtidoiy qabilalar narigi dunyo (oxirat), jonning tandan ajralib 
chiqib abadiy yashashi tо’grisi
-
dagi tasavvurga ega bо’lmaganlar. 
Afrikalik gottentotlar oxirat xaqida xech nima bilmaganlar, ular odam 
о’lishi bilan uning joni ham о’ladi, deganlar. Ibtidoiy odamlarda g’ayritabiiy 
kuchlar, arvoxlarga sig’inish mavjud bо’lmasa
-
da, ba’zan ularning qudratiga 
shubxa bilan qarash, og’ir turmushda yordam bermaganligi uchun norozi bо’lish 
yoki xaqorat qilish kabi hodisalar ham bо’lgan. 
Etnograflar eskimoslar orasida ruxlarning borligiga, shamanlarning 
mo’jizalariga ishonmaydigan skeptiklarni (ishonchsizlik) uchratganligini hikoya 
qiladilar. Shimoliy Kanadada yashovchi eskimos qabilalaridan birida agar rux, 
foyda keltirmasa, uni haqorat qilib «haydaganlar». Shimoliy Osiyo xalqlarining 
og’zaki ijodida ruxlarni taxqirlash kо’p uchraydi. 
Shunday qilib, inqirozga uchrayotgan ibtidoiy jamoa to’zumi о’rnida yangi 
ishlab chiqarish munosabatlari asosida yangi jamiyat va uning ustqurmasi bunyod 
etila boshlaydi. Oqibatda ibtidoiy jamoa to’zumi о’rniga mustabidlikka asoslangan 
quldorlik to’zumi va davlati paydo bо’ladi. Ruxlar xudolarga aylanadi, oliy va past 
xudolar ierarxiyasi saf tortadi, dunyoviy hokim esa shu oliy xudoning yerdagi 
avlodi, vakili yoki noibi sifatida hukmronlik qila boshlaydi. 
Mazkur diniy tasavvurlar bilan bir vaqtda inson о’zining kundalik hayoti 
va mehnat faoliyati asosida ijobiy bilimlarni ham tо’plab kamol topa boshlaydi.